Nutuk

HAİN VAHDETTİN BİR İNGİLİZ HARP GEMİSİYLE İSTANBUL'DAN KAÇIYOR
17 Kasım 1922 tarihli resmî bir telgrafın ilk cümlesi şuydu : "Vahdettin Efendi bu gece saraydan ayrılmıştır. " Bu telgrafın bir iki cümlesini daha 18 Kasım 1922 gününe ait Meclis tutanaklarında okumuşsunuzdur. Fakat telgrafın aslında, bu ayrılışa kimlerin yardım etmiş olabileceğinden, kutsal emanetlerin nasıl korunacağından ve daha başka hususlardan bahseden alt tarafı da vardır.
Aynı gün Meclis'te okunmuş bir mektup suretiyle ona ekli -ajans- larla yayınlanmış bir bildiri suretini de zabıtlardan bir daha okuyalım :

17.11.l922
Mektup Sureti
Bir nüshasını ilişik olarak sunduğum resmi bildiride açıklandığı gibi, Zâtışâhâne, İngiltere'nin koruyuculuğuna sığınarak bir İngiliz harp gemisiyle İstanbul'dan ayrılmıştır....

İmza : Harrington
Mektuba Ekli Bildiri Sureti
Resmen bildirilir ki, Zâtışâhâne, bugünkü durum karşısında hürriyet ve hayatını tehlikede gördüğünden, bütün Müslümanların halifesi sıfatıyla İngiliz himayesini ve aynı zamanda İstanbul'dan başka bir yere götürülmesini istemiştir. Zâtışâhâne'nin isteği bu sabah yerine getirilmiştir. Türkiye'deki İngiliz Kuvvetleri'nin Başkomutanı General Sir Charles Harrington, (Sör Çarlz Harrington) Zâtışâhâne'yi almaya giderek bir İngiliz harp gemisine kadar kendisine eşlik etmiş ve Zâtışâhâne, vapurda Akdeniz Filosu Genel Komutanı AmiralSir De Brook (Sör Bruk) tarafından karşılanmıştır. İngiliz Fevkalâde KomiserVekili Sir Newill Henderson, Zâtışâhâne'yi gemide ziyaret ederekKral Beşinci George' a bildirilmek üzere arzularını sormuştur.

General Harrington'un Ulviye Sultan adındabir hanıma gönderdiği Fransızca bir mektup da vardır. Bu mektup, hiçbir karşılık verilmemiş olduğu notuyla Refet Paşa' ya gönderilmiş.O da, 25 Kasım 1922 tarihinde bize bir suretini göndermişti. Fransızca mektubun bize gönderilen Türkçe sureti şudur :

Sultan Hanımefendi Hazretleri,
Şu sıralarda Malta'ya yaklaşmakta olan Padişah Hazretleri'nden, ailesinindurumu hakkında bilgi rica eden bir telsiz aldım. Bu konuda, geçen CumartesiYıldız'dan bilgi almış ve Kadınefendi Hazretleri'nin sağlık ve neş'elerinin yerindeolduğunu öğrenmiş ve derhal Zâtışâhâne'ye arz etmiştim. Eğer Padişah Hazretleri'nin aileleri hakkında yeni bilgiler lûtfederseniz, onu da derhal Zâtışâhâne'yesunmakla mutluluk duyarım. Zâtışâhâne'nin içinde bulundukları güçlükler dolayısıyla, en samimî dileklerimi Kadınefendi Hazretleri'ne ve pek muhterem ailelerine sunmama izin vermenizi ve en derin saygı ve tazimlerimin kabulünü rica edcrim.

İmza : Harrington
Efendiler, bu son mektup, üzerinde durulmaya değer nitelikte değildir. Bundan başka, General Harrington' un, İstanbul'daki askerî memurumuza yazdığı mektup ile ekinde yazılanlar üzerinde görüş belirtmeyi de gereksiz bulurum.

ASİL BİR MİLLETİ UTANILACAK BİR DURUMA DÜŞÜREN SEFİL
Kamuoyunu gerçek durumla karşı karşıya bırakmayı tercih ederim. O zaman, Saltanat'ı atadan oğula geçirmek gibi yanlış bir usulün sonucu olarak, büyük bir makam, tantanalı bir ünvan kazanabilmiş birsefilin, gururu çok yüksek asil bir milleti nasıl utanılacak bir duruma düşürebileceği kendiliğinden anlaşılır.
Gerçekten de, her ne sebeple ve ne şekilde olursa olsun, Vahdettin gibi hürriyetini ve hayatını milleti içinde tehlikede görebilecek kadar âdi bir yaratığın, bir dakika bile olsa, bir milletin başında olduğunu düşünmek ne hazindir! Şükre değer bir durumdur ki, bu alçak, mirasına konduğu Saltanat makamından millet tarafından atıldıktan sonra, alçaklığını sonuna kadar getirmiş oluyor. Türk milletinin bu işte önce davranması elbette takdire değer.

Âciz, âdi, duygu ve anlayıştan yoksun bir yaratık, kendisini kabul eden herhangi bir yabancının koruyuculuğuna sığınabilir; ancak, böyle bir yaratığın bütün Müslümanların Halifesi sıfatını taşıdığını ifade etmek elbette doğru değildir. Böyle bir düşünce tarzının doğru olabilmesi, öncelikle, bütün Müslüman milletlerin esir olmaları şartına bağlıdır. Halbuki, dünyada gerçek böyle midir? Biz Türkler, bütün tarihimiz boyuncahürriyet ve istiklâle sembol olmuş bir milletiz! Değersiz hayatlarını ikibuçuk gün daha fazla ve sefilce sürükleyebilmek için, her türlü düşkünlüğe katlanmakta bir sakınca görmeyen halifeler oyununu da sahneden kaldırabildiğimizi gösterdik. Böylece, devletlerin, milletlerin biribirleriyle olan ilişkilerinde, şahısların, özellikle bağlı bulundukları devlet ve milletin zararına da olsa şahsî durumlarından ve kendi hayatlarından başka birşey düşünemeyecek pespavelerin herhangi bir önemi olamayacağı şeklindeki bilinen gerçeği bir defa daha ortaya koymuş olduk.

Milletler arasındaki ilişkilerde mankenlerden yararlanma yönteminerağbet etme devrine son vermek medenî dünyanın samimî bir dileği olmalıdır.

ABDÜLMECİT EFENDİ'NİN BÜYÜK MİLLET MECLİSİ'NCE HALİFE SEÇİLMESİ
Saygıdeğer Efendiler, Türkiye Büyük Millet Meclisi' nce kaçak Halife'nin halifeliği kaldırıldı. Yerine. sonuncu halife olan Abdülmecit Efendi seçildi. Meclis'çe, yeni halife seçilmeden önce, seçilecek şahsın da padişahlık sevda ve davasına katılarak, herhangi bir yabancı devlete sığınması ihtimalini ortadan kaldırmak gerekiyordu. Bunun için İstanbul'da bulunan görevlimiz Refet Paşa' ya, Abdülmecit Efendi ile görüşerek ve hattâ elinden Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin hilâfet ve saltanatla ilgili kararını tamamen kabul ettiğini bildiren bir belge alarak göndermesini yazdım. Bu yazdıklarım yapılmıştır.
18 Kasım 1922 günü, İstanbul'da Refet Paşa' ya bir şifreli telgrafla verdiğim talimatta başlıca şu noktaları belirtmiştim : "Abdülmecit Efendi, Halife-i Müslimîn ünvanını kullanacaktır. Bu ünvana başka bir sıfat ve kelime eklenmeyecektir. İslâm dünyasına duyurulmak üzere hazırlayacağı bir bildiriyi, sizin aracılığınızla önce bize şifre olarak bildirecektir. Bu bildiri, onaylandıktan sonra yine şifre ile ve sizinaracılığınızla kendisine bildirilecek, ondan sonra yayınlanacaktır. Bu bildiri metninde başlıca şu noktalar yer alacaktır :

a) Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin kendisini halifeliğe seçmesinden dolayı memnun olduğu açıkça söylenecektir.

b) Vahdettin Efendi' nin hareket tarzı etraflı olarak ele alınıp kötülenecektir.

c) Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'nun 10. maddesine kadar olan hükümleri, uygun bir biçimde açıklanarak ve önemli olan ifadeleri olduğu gibi tekrarlanarak Türkiye Devleti'nin, Büyük Millet Meclisi'nin ve Hükûmeti'nin kendine has niteliğinin ve idare şeklinin Türk halkı ve bütün İslâm dünyası için en yararlı ve en uygun rejim olduğu belirtilip tespit edilecektir.

d) Türkiye millî halk hükûmetinin geçmişteki hizmetlerinden veyararlı çalışmalarından övücü bir dille bahsedilecektir.

e) Bu bildiride, belirtilen noktalar dışında, siyasî sayılabilecek birnokta ve düşünce söz konusu edilmeyecektir.

19 Kasım 1922 tarihli açık bir telgrafla da, Abdülmecit Efendi' ye : "Türkiye Devleti'nin hâkimiyetini kayıtsız şartsız millete veren Teşkilât-ı Esasiye Kanunu gereğince, yürütme gücü ve yasama yetkisi kendisinde belirmiş ve toplanmış bulunan, milletin tek ve gerçek temsilcilerinden kurulu Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin 1 Kasım 1922 tarihinde oybirliği ile kabul ettiği gerekçe ve ilkeler çerçevesinde ve Yüce Meclis'in 18 Kasım 1922 tarihli oturumunda halifeliğe seçilmiş olduğunu bildirdim.

19 Kasım 1922 tarihli bir şifreli telgrafla Refet Paşa, çektiğimiz telgraflara cevap veriyordu. Abdülmecit Efendi : "imzasının üstünde Halife-i Müslimîn ve Hâdimü'1-Haremeyn ünvanlarının bulunmasının ve Cuma selâmlığında hil'ât giymesinin ve Fatih' inki gibi bir sarık sarınmasının mümkün ve uygun olacağı görüşünüileri sürmüş. İslâm dünyasına yayınlayacağı bildiri metninde, Vahdettin Efendi hakkında bir şey söylemeyeceğini bildirmiş. Bildiri İstanbul gazetelerinde yayınlanırken, Türkçesi ile birlikte Arapçaya çevrilmiş ve metninin de yayınlatılması görüşünü ortaya atmış.

Refet Paşa' ya, 20 Kasım 1922 günü makine başında verdiğim cevapta, "Halife-i Müslimîn" ünvanıyla birlikte "Hâdimü'1-Haremeyni'ş-şerifeyn" ünvanının kullanılmasını da uygun bulduğumu söyledim. Cumatöreninde Fatih' in kıyafetine girmesini uygunsuz buldum. Redingot veya istanbulin giyebileceğini, askerî üniformanın elbette söz konusu olamayacağını bildirdim. Yayınlanacak bildiride, Vahdettin' in adısöylenmeden eski halifenin manevî şahsiyetinin ve zamanında düşülen kötü durumun dile getirilmesinin gerekli olduğunu bildirdim.

ABDÜLMECİT EFENDİ, BABASININ ADI DOLAYISIYLA DA OLSA "HAN" ÜNVANINDAN VAZGEÇEMİYOR
Refet Paşa'dan, 20 Kasım I922'de aldığım şifreli telgrafın birinci maddesinde, Refet Paşadiyordu ki, Abdülmecit Efendi' nin 29 Rebiülevvel tarihli yazısının altında "Halife-i Resûlullah Hâdimü'1-Haremeyni'ş-Şerifeyn" ünvanının altında "Abdülmecid Bin Abdülazîz Han" ) imzası kullanılmıştır.
Efendiler, yaptığımız uyarıyı iyi karşıladığını bildirmiş olan Abdülmecit Efendi, "Halife-i Müslimîn" yerine "Halife-i Resîılullah" ve babasının adı dolayısıyla "Han" ünvanlarını kullanmaktan kendini alamamıştır. Birtakım düşünceler ileri sürdükten sonra da, Vahdettin'le ilgili demeçten vazgeçtiğini, çünkü başkasının kötü işlerini dile getirmek şeklinde bile olsa, bu türlü demeçlerin kendi prensip ve karakterineağır geleceğinin aşikâr olduğunu bildirmiş. Bu nokta telgrafın ikincimaddesinde yer almıştı, Telgrafın üçüncü maddesi, benim Meclis Başkanı sıfatıyla kendisine, halifeliğe seçildiğini bildiren telgrafıma yazdığı cevap niteliğinde idi. Bu cevapta : "Ankara'da Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Mareşal Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne diye, doğrudan doğruya şahsıma hitap eden bir başlık kullanılmıştı. Dördüncü maddede, İslâm dünyasına duyuracağı bildiri suretivardı. Bu bildirinin yazıldığı İstanbul'un "Dârü'1-Hilâfetü'1-Âliyye" olduğu da özenle belirtilmişti.

21 Kasım 1922 tarihli bir telgrafta : "Halife-i Resulûllah yerine dahaönce de bildirdiğimiz gibi Halife-i Müslimîn denilecektir" dedik. Kendisine, halife seçildiğini bildiren telgrafımıza vereceği cevabın şahsıma değilTürkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı'na yazılmasını hatırlattık. Yazılarında siyasî ve genel konularla ilgili kelimelerin bulunduğunu, bunlardan kaçınılması gerektiğini bildirdik.

Efendiler, önemsiz ayrıntılar gibi sayılması pek mümkün olan buaçıklamalarımla işaret etmek istediğim asıl nokta şudur : Ben, şahıs hâkimiyetine dayanan saltanatın kaldırılmasından sonra, başka ünvanla aynı nitelikle bir makamdan ibaret olması gereken hilâfetin de ortadan kaldırılmış olduğunu kabul ediyordum. Bunun, elverişli bir zaman ve fırsatta açıklanmasını tabiî buluyordum. Halife seçilen Abdülmecit Efendi' nin bu gerçekten büsbütün habersiz olduğu iddia edilemez. Özellikle ,kendisinin Halife ünvanıyla saltanat sürmesinin imkân ve şartlarını hazırlayıp sağlayabileceklerini hayal edenlerin varlığı düşünülürse, Abdülmecit Efendi' nin ve tabiî taraftarlarının saf ve gafil oldukları zannına kapılmak hiç de doğru olamazdı.

HALİFE OLACAK ZATIN SIFAT VE YETKİSİ NE OLACAKTI
Şimdi, arzu buyurursanız, Halife seçimi dolayısıyla Meclis'in 18 Kasım 1922 günlü gizli oturumlarında geçen görüşmelerle ilgili kısa bir bilgi vereyim :
Meclis'te konuyu pek ciddî ve önemli sayanlar vardı. Özellikle hoca efendiler, kendi ihtisasları ile ilgili bir konu bulduklarından çok dikkatli ve uyanık idiler. Bir halife kaçmış. .. Onu makamından indirmek ve yenisini seçmek... Sonra, yenisini İstanbul'da bırakmayıp Ankara'ya getirmek. . . Milletin ve devletin yakından başına geçirmek. . . Kısacası, Halife' nin kaçması yüzünden Türkiye'de ve bütün İslâm dünyasında karışıklık çıkmış veyahut çıkacakmış... Onun için tedbirler alınmalı imiş... şeklinde düşünceler, endişeler ortaya atılıyordu.

Bazı konuşmacılar da halife olacak zatın sıfat ve yetkisinin ne olacağını tespit gereğinden söz ediyorlardı.

Görüşme ve tartışmalara ben de katıldım. Konuşmalarımın çoğu, ileri sürülen düşüncelere cevap niteliğinde idi. Söylediklerimin özü şu cümlelerde toplanıyordu :

Bu konu fazlasıyla tartışılıp tahlil edilebilir. Ancak, tartışma ve tahlillerde ne kadar ileri gidersek, konuyu çözüme bağlamakta da o kadar güçlük ve gecikmelere uğrarız. Yalnız, şu noktaya hepinizin dikkatini çekerim. Bu Meclis, Türk halkının Meclisidir. Bu Meclis'in sıfat ve yetkileri yalnız ve ancak Türk halkının ve Türk vatanının varlığı ve kaderi ile ilgili ve onlar üzerinde etki yapabilir. Meclisimiz, kendi kendine bütün İslâm dünyasını içine alan bir güç ve kudrete sahip olamaz Efendiler! Türk milleti ve onun temsilcilerinden kurulmuş bulunan Meclis'imiz kendi varlığını, halife ünvanını taşıyan veya taşıyacak olan bir zatın eline veremez ve vermeyecektir Efendiler! Bundan dolayı İslâm dünyasında karışıklık varmış veyahut olacakmış. Bunların hepsi anlamsız ve yalan sözlerdir. Kim söylemişse yalan söylemiştir, yalan söylüyor."

Bu sözüme itiraz eden bir zata cevap verdim ve açıkça dedim ki :

- Sen yalan söyleyebilirsin, yaratılışın buna elverişlidir!

Efendiler, ortalığı gürültüye vermenin gereği olmadığını açıkladıktan sonra, dedim ki : "Bizim dünya gözündeki en büyük güç ve kudretimiz, yeni şekil ve mahiyetimizdir. Hilâfet makamı esaret altında olabilir. Halife ünvanını taşıyanlar, yabancılara sığınabilirler. Düşmanlar ve halifeler elele verip her şeyi yapabilecek bir işbirliğine girişebilirler. Fakat yeni Türkiye'nin rejimini, politikasını ve kuvvetini hiç bir şekilde sarsamazlar .

TÜRK HALKI KAYITSIZ VE ŞARTSIZ HAKİMİYETİNE SAHİPTİR
Türk halkının kayıtsız ve şartsız hâkimiyetine sahip olduğunu bir defa daha ve kesinlikle tekrar ediyorum. Hâkimiyet, hiçbir anlamda, hiçbir şekilde, hiçbir renk ve hiçbir kılavuzlukta ortaklık kabul etmez. Ünvanı ister halife ister başka bir şey olsun, hiç kimse bu milletin kaderine ortak çıkamaz. Millet buna kesinlikle müsaade edemez. Bunu teklif edecek hiçbir milletvekili bulunamaz. Bunun içindir ki, kaçmış olan Halife'nin Halifeliğine son verip, yenisini seçmek ve bu konu ile ilgili bütün işlemlerde belirttiğim görüşler çerçevesinde hareket etmek zarurîdir. Başka türlüsüne kesinlikle imkân yoktur.
Saygıdeğer Efendiler, biraz tartışmalı ve gürültülü olmakla birlikte, yapılacak işlem üzerinde Meclis'te çoğunlukla görüş birliği sağlandı. Ondan sonraki sonuç da yüksek malûmunuzdur.

Saltanatın kaldırılması üzerine, İstanbul'da hükûmet adını taşıyan Tevfik ve İzzet Paşa' larla arkadaşlarının Saray'a istifalarını nasıl verdiklerinden; İstanbul'un yönetimini düzene sokmak için verdiğimiz talimat ve emirlerden de söz ederek yüksek hey'etinizi yormayı yararlı bulmuyorum.

LOZAN BARIŞ KONFERANSI
Lozan Konferansı genel toplantısı 21 Kasım 1922 günü yapılmıştır. Bu konferansta Türkiye Devleti'ni İsmet Paşa Hazret1eri temsil etti. Trabzon Milletvekili Hasan Bey ve Sinop Milletvekili Rıza Nur Bey, İsmet Paşa' nın başkanlığındaki delegeler hey'etini oluşturuyordu.
Hey'etimiz, Kasım 1922 başlarında Lozan'a gitmek üzere Ankara' dan ayrıldı.

Efendiler, iki dönemden ibaret olup sekiz ay devam eden Lozan Konferansı ve sonucu dünyaca bilinen bir husustur.

Bir süre Ankara'da Lozan Konferansı görüşmelerini takip ettim. Görüşmeler hararetli ve tartışmalı geçiyordu. Türk haklarını tanıyan olumlu bir sonuç görülmüyordu. Ben bunu pek tabiî buluyordıım. Çünkü, Lozan barış masasında ele alınan meseleler yalnız üç dört yıllık yeni devreye ait ve onunla sınırlı kalmıyordu. Yüzyılların hesabı görülüyordu. Bu kadar eski, bu kadar karışık ve bu kadar kirli hesapların içinden çıkmak, elbette, o kadar basit ve kolay olmayacaktı.

Efendiler, bilindiği üzre, yeni Türk Devleti'nin yerini aldığı Osmanlı Devleti, Uhud-ı Atîka adı altında birtakım kapitülasyonların esiri idi. Hristiyan halkın birçok hakları ve ayrıcalıkları vardı. Osmanlı Devleti, Osmanlı ülkesinde oturan yabancılara karşı yargı hakkını uygulayamazdı; Osmanlı vatandaşlarından aldığı vergiyi, yabancılardan alması engellenmiş bulunuyordu. Devletin varlığını kemiren ve kendi sınırları içinde yaşayan azınlıklarla ilgili tedbirler alması mümkün değildi.

Osmanlı Devleti, kendisini kuran temel unsurun, Türk milletinin, insanca yaşamasını sağlayacak tedbirleri alma bakımından da engellenmişti; memleketi imar edemez, demiryolu yaptıramazdı. Hattâ okul yaptırmakta bile serbest değildi. Bu gibi durumlarda yabancı devletler hemen işe karışırlardı.

Osmanlı hükümdarları ve çevresindeki yakınları debdebe ve gösteriş içinde yaşayabilmek için memleket ve milletin bütün servet kaynaklarını kuruttuktan başka, milletin her türlü çıkarlarını feda etmek, devletin haysiyet ve şerefini ayaklar altına almak suretiyle birçok dış borçlar yapmışlardı. O kadar ki, devlet bu borçların faizlerini bile ödeyemeyecek duruma gelmiş, dünya gözünde "müflis" sayılmıştı.

OSMANLI DEVLETİ'NİN DÜNYA GÖZÜNDE HİÇBİR DEĞERİ KALMAMIŞTI
Efendiler, mirasçısı olduğumuz Osmanlı Devleti'nin dünya gözünde hiçbir değeri, fazileti ve haysiyeti kalmamıştı. Devletlerarası hukukun dışında tutulmuş, sanki, himaye ve korunmaya muhtaç bir duruma gelmiş gibi kabul ediliyordu.
Geçmişteki hoşgörürlüğün ve yapılan yanlışların sorumlusu biz olmadığımıza göre, yüzyılların birikmiş hesapları bizden sorulmamak gerekirken, bu konuda da dünya ile karşı karşıya gelmek bize düşmüştü. Milleti ve memleketi gerçek istiklâl ve hâkimiyetine sahip kılmak için, bu güçlüğe ve fedakârlığa da katlanmak bizim üzerimize yüklenmişti. Ben, mutlaka olumlu bir sonuç alınacağından emindim. Türk milletinin varlığı için, istiklâli için, hâkimiyeti için ne pahasına olursa olsun elde etmeye ve sağlamaya mecbur olduğu hakların dünyaca tanınacağından asla şüphem yoktu. Çünkü, gerçekte bu haklar, kuvvetle, liyakatle fiilî ve maddî olarak elde edilmişti. Konferans masasında istediğimiz, zaten elde edilmiş olan bu hakların usulünce ifade ve onaylanmasından başka bir şey değildi. İsteklerimiz, açık ve tabiî haklarımızdı. Bundan başka, haklarımızı kazanmak ve korumak için kudretimiz de vardı; kuvvetimiz de yeterliydi. En büyük kuvvetimiz, en güvenilir dayanağımız millî hâkimiyetimizi kavramış, onu fiilî olarak halkın eline vermiş ve halkın elinde tutabileceğimizi fiilen ispatlamış olmamızdı.

İşte bu düşüncelerle, konferansın gidişini soğukkanlılıkla takip ediyor ve ortaya çıkan tersliklere gereğinden fazla önem vermiyordum.

HALKIN İÇİNDE BULUNDUĞU PSİKOLOJİYİ, DÜŞÜNCE EĞİLİMLERİNİ BİR DAHA İNCELEMEK İÇİN HALKLA YAKINDAN TEMASA GEÇMEK
Efendiler, saltanatın kaldırılması ve hilâfet makamının yetkisiz kalışı üzerine, halk ile yakından temasa geçmek, halkın içinde bulunduğu psikolojiyi, düşünce ve eğilimlerini bir daha incelemek önem kazanıyordu. Bunun dışında, Meclis, son yılına girmiş bulunuyordu. Yeni seçim dolayısıyla, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni siyasî bir parti durumuna getirmeye karar vermiştim. Barış gerçekleşince, cemiyet teşkilâtımızın, siyasî bir partiye dönüşmesini gerekli buluyordum. Bu konuda da doğrudan doğruya halk i1e görüşüp konuşmayı yararlı sayıyordum. Zaferden sonra eğitimle uğraşmaya başlamış olan ordumuzu da yakından görmek istiyordum. İşte bu maksatlarla Batı Anadolu'da bir gezi yapmak üzere, 14 Aralık 1923 tarihinde Ankara'dan hareket ettim,
Eskişehir'den başlayarak, İzmit, Bursa, İzmir ve Balıkesir'de, halkı uygun yerlerde toplayarak uzun sohbetlerde bulundum. Halkın, bana, diledikleri gibi serbestçe sorular sormasını istedim. Sorulan sorulara cevap olmak üzere, altı saat, yedi saat süren konferanslar verdim.

Saygıdeğer Efendiler, hemen her yerde halkın anlamak istediği hususlardan dikkati çeken noktalar şunlardı :

Lozan Konferansı ve sonucu, millî hâkimiyet ve hilâfet makamı, bunların durumları ve ilişkileri; bir de kurmak niyetinde olduğum anlaşılan siyasî parti...

Lozan Konferansı görüşmelerini, her yerde, özetleyerek olduğu gibi anlatıyordum. Olumlu sonuç alınacağı hakkındaki inancımı da belirterek milletin endişesini gidermeye çalışıyordum.

MİLLİ HAKİMİYET İLE HİLAFET MAKAMININ DURUMLARI VE İLİŞKİLERİ
Halkın, millî hâkimiyet ve hilâfet makamının durumları ile bunların ilişkileri konusunda merak ve endişeye kapılmakta hakkı vardı. Çünkü, Meclis 1 Kasım 1922 tarihli kararıyla, şahıs hâkimiyetine dayanan devlet şeklinin 16 Mart 1920 tarihinden başlayarak ve ebedî olarak tarihe karıştığını ilân ettikten sonra, birtakım Şükrü HocaIar Müslüman kamuoyu şüphe ve üzüntülere düşmüştür diyerek hareket ve faaliyete geçtiler. Bunlar : Hilâfet demek hükûmet ('93) demektir. Hilâfetin hak ve görevlerini yok etmek hiç kimsenin, hiç bir meclisin elinde değildir dâvâsını ortaya atmışlardı. Meclis'in, milletin ortadan kaldırdığı şahıs saltanatını, hilâfet makamında devam ettirmek ve Padişah'ın yerine Halife'yi geçirmek sevdasına düşmüşlerdi.Gerçekten de gerici bir grup, Afyonkarahisar Milletvekili Hoca Şükrü imzasıyla İslâm Hilâfeti ve Büyük Millet Meclisi adıyla bir broşür yayınladı. Bu broşürün, Ankara'da 15 Ocak 1923 tarihinde yayınlandığı ve bütün milletvekillerine dağntıldığı bana İzmit'te bildirildi. Broşürün üzerine sadece 1339 ( 1923 ) yılı yazılmıştı. Fakat, broşürün daha ben Ankara'da iken hazırlanıp bastırıldığı ve benim Ankara'dan ayrılış tarihim olan 14 Ocak 1923 gününün ertesixLde ortaya çıkarıldığı anlaşılmıştı.Şükrü Efendi Hoca ve arkadaşları, Halife Meclis'in, Meclis Halifenindir safsatasıyla, Millet Meclisi'ni Halife'nin danışma kurulu ve Halife'yi Meclis'in, dolayısıyla devletin başkanı gibi göstermek ve kabul ettirmek istemişlerdir.

HALİFE OLAN ZATI ÜMİTLENDİRECEK BAĞLILIK GÖSTERİLERİ
Efendiler, Halife bulunan zatı ümitlendirecek bazı bağlılık ğösterileri de dikkati çekiyordu. Gizli olarak yapılan bağlılık gösterileri ise, bizim dışardan tahmin ettiklerimizden daha fazla imiş. Bu konuda bir fikir vermiş olmak için, o sıralarda İstanbul ve Trakya'da görevli memurumuz ve temsilcimiz olan Refet Paşa'nın, o günlerde, Halife'ye Konya adındaki bir atı sunması dolayısıyla, kendi kardeşi ve aynı zamanda yaveri Rifat Beye yazdığı bir şifreli telgrafla, bu telgrafa Halife'nin başyaveri vasıtasıyla verdiği cevabı olduğu gibi bilginize sunacağım : Şifre Rifat Bey'e 5.1.1923 Konva'yı Halife Hazretleri'ne sunmak için getirmiştim. Yalnız şimdi ne durumda olduğunu görmedim. Cesaret edemiyonım. İstanbul'da iyi bir hayvan bulunmayacağını anladığım için, Halife Hazretleri'nin başyaverlerinden de hayvan satın alınması hususunda acele etmemelerini rica etmiştim. Hayvanm Halife Hazretleri tarafından beğenilmesini Tanrı'nın bir lütfü sayıyoruın. Büyük bir cür'etkârlık olacağını bilmekle birlikte, İstiklâl Savaşı'nın tarihî bir hâtırası olduğu için,eski sadık bir askerin gazâ yadigân olarak sunduğu Konya'nın Halife Hazretleri tarafından lûtfen kabulünü ve Halife Hazretleri'nin en içten gelen bağlılık duygulanrıyla ellerini öptüğümün Halife Hazretleri'ne duyurulmasına aracı olmalarını Başyaver Şekip Bey'den rica ederim.Konya'yı ve bu şifreyi Şekip Bey'e hemen teslim ediniz. Refet T.1.1923 Trakya Fevkalâde Temsilcisi Refet Paşa Hazretleri'ne Saygıyla arz ederim : Pek sayın kardeşiniz Rıfat Bey'in teslim ettiği yüce şahsınızdan gelen telgrafı Halife Hazretleri Efendimiz'e arz ettim. Peygamber vekili olan Halife Hazretleri, gerek bir defa daha ifade buyurulan içten bağlılık duygularından gerek kendilerine sunulan Konya adındaki hayvandan dolayı pek hoşnut ve müteşekkir kaldılar. Aziz vatanımızın istiklâlini korumak gibi pek kutsal ve yüce bir gayenin elde edlimesine çalışan büyük siınalar arasında seçkin bir yeri olan yüksek şahsiyetlerinin de yiğitlik ve fedakârlık gösterdikleri er meydanlarından bİrinin adıyla anılan bu sevimli ve güzel ata sahip olmakla iftihar ettiler, Yüce Cebrail, kâinatın şerefi Peygamberimiz Hazretleri'ne (S.A.S.)'in peygamberliği bildirdiği gibi, zâtıdevletiniz de Halife Hazretleri'ne Peygamberin vekili olduğunu bildirdiğinizden dolayı, yüksek şahsiyetiniz, kendilerine bütün ömürlerinin en mutlu ve kutsal bir olayını her zaman hatırlatacaktır. Yüksek şahsiyetlerinin bu aziz hâtıraya kanşmış olmalan dolayısıyla, sık sık ve içten gelen bir sevgi ile hatırlanacaklan zaten belli iken, bir de her gün, alışıldığı üzere tatlı Sabâ Rüzgârı (95) gidişli bu ata binildikçe, yüksek şahsiyetlerinin değerli hâtırası yeniden anılacak ve canlanacaktır. Şu satırlarla, Halife Efendimiz'in gerçekten tertemiz ve değerbilir duygulanna ne dereceye kadar tercüman olabildiğimi kestiremem. Bunu başaramadıysam. eksiğimi, Batı,devletlerine, Halife Hazretleri'nin bizzat göstermiş ve ifade buyurmuş olduklan babaca sevgi ve okşayışlar daha önceden telâfi etmiştir, kanaatıyla avunmaktayım. Bu vesileyle ve sonuÇ olarak size, Tanrı'nın gölgesi ve Peygamber'in vekili Halife Hazretleri'nin özel selâmlannı ve hayır dualarını bildirmek ve müjdelemekle şeref duyar, üstün saygılanmın kabulünü ricaederim, Efendim fiazretleri. Şekip Hakkı Başyaver (Bu yazışmaları ve karşılıklı sevgi gösterilerini, biz ancak hilâfetin kaldırılmasından ve Halife'nin soyuıvdan gelen kimselerin memleketten çıkarılmasından sonra tesadüf eseri olarak öğrenebildik.)

DİN OYUNU AKTÖRLERİ HALİFE'Yİ BÜTÜN İSLAM DÜNYASINA HÜKÜMDAR YAPMAK İSTİYORLARDI
Şunu arz etmeliyim ki, Şükrü Efendi Hoca ile,onu ve imzasını ileri süren politikacılar, sultan veya padişah ünvanını taşıyan bir hükümdar yerine, ünvanı halife olan bir hükümdar koyarak konuşmuşlar ve iddialarda bulunmuşlardı. Yalnız şu farkla ki, herhangi bir memleket ve milletin hükümdarı yerine, dünyanın dört bucağında kitleler halinde yaşayan, türlü türlü ırktan üç yüz milyonluk bir topluluğa hüküm yürüten bir hükümdardan, onun görev ve yetkilerinden söz etmişlerdi. Bu, bütün İslâm dünyasına hâkim olacak büyük hükümdarın eline, kuvvet olarak, üç yüz milyon Muhammet ümmetinden yalnız on on beş milyon Türk halkını lûtfetmişlerdi. Halife adındaki hükümdar, yeryüzündeki bütün Müslümanların işlerini yönetecek,dünya işleriyle ilgili hükümlerden, onların çıkarlarına en uygun olanları hakkında karar verecekti. Bütün Müslümanların haklarını savunacak, onların işlerine ve problemlerine etkili bir azim ve irade ile salıip çıkacaktı.Halife adındaki hükümdar, yeryüzündeki üç yüz milyon müslüman arasında, adaleti sürekli olarak ayakta tutacak vatandaş haklarını gözetecek, güvenlik vıe huzur bozucu olaylara engel olacak, Müslümanlara başka dinlere bağlı olanlardan gelmesi muhtemel saldırıları önleyecekti. İslâm topluluğunun güven içinde yaşamasını, gelişip kalkınmasını sağlayıcı çareleri hazırlamakla yükümlü bulunacaktı.Saygıdeğer Efendiler, bu kadar kara cahil, dünya şartlarından ve gerçeklerden bu denli habersiz Şükrü Hoca ve benzerlerinin milletimizi kandırmak için, İslâmî hükümler diye yayınladıkları safsataların,gerçekte tekrarlanacak bir değeri yoktur. Ancak, bunca yüzyıllar boyunca olduğu gibi, bugün de, milletlerin cahilliğinden ve bağnazlığından yararlanarak binbir türlü siyasi ve şahsî maksatla çıkar sağlamak için, din âlet ve vasıta olarak kullanmak teşebbüsünde bulunanların memleket içinde de dışında da var oluşu, ne yazık ki, daha bizi bu konuda söz söylemekten alıkoyamıyor. İnsanlık dünyasında, din konusundaki uzmanlık ve derin bilgi, her türlü hurafelerden armarak gerçek bilim ve tekniğin ışıklarıyla tertemi ve mükemmel oluncaya kadar, din oyunu aktörlerine,her yerde rastlanacaktır. Şükrü Hoca'ların ne kadar anlamsız, mantıksız ve uygulama kabiliyetinden yoksun düşünce ve hükümler savurduklarını anlamamak için cidden Hoca Efendi gibi allahlık denilen yaratıklardan olmak lâzımdır. Onların dediği gibi, halifenin ve hilâfetin otoritesi, bütün dünya Müslümanları üzerinde geçerli olmak gerekince, bütün varlığını ve kuvvet kaynaklarını yalnız halifenin emir ve yasaklarına bırakmakla, Türk halkının omuzlarına bindirilecek yükün ne kadar ağır olacağını insaf edip düşünmek lâzım gelmez miydi? Onların ileri sürdükleri gerekçe ve hükümlere göre, halife adını taşıyan hükümdar; Çin, Hint, Afgan, İran, Irak, Suriye, Filistin, Hicaz, Yemen, Asir, Mısır, Trablus, Tunus, Cezayir, Fas, Sudan, kısacası dünyanın dört köşesindeki İslâmların ve İslâm memleketlerinin işlerinde yetki sahibi olacaktı.Bu hayalin hiçbir zaman gerçekleşmemiş olduğu bilinmektedir. İsIâm topluluklarının başka başka maksatlarla biribirinden ayrıldıkları; Emevîlerin Endülüs'te, Alevilerin Kuzey Afrika'da, Fatımîlerin Mısır'da,Abbasî'lerin Bağdat'ta birer hilâfet yani saltanat kurdukları; hattâ Endülüs'te her bin kişilik bir topluluğun bir halifesi ile bir minberi olduğu, Hoca Şükrü imzalı broşürde de yer almıştır. Bu tarihî gerçeği bilmezlikten gelerek, hemen hepsi yabancı devletlerin idaresi altında bulunan veya bağımsız olan Müslüman milletlere ve devletlere Halife adı altında bir hükümdar tayin etmek akıl ve gerçek ile bağdaştırılabilir miydi? Hele, böyle bir hükümdarın mevküni korumak için, bir avuç Türkiye halkını o hükümdarın emrine vermek, onu yok etmek için uygulanagelen tedbirlerin en etkilisi olmaz mıydı?Halifenin görevi ruhani değildir, hilâfetin temeli maddî iktidar ve hükûmet kuvvetidir diyenlerin, hilâfetin devlet, halifenin devlet başkanı olduğunu ifade ve ispat ettikleri ve maksatlarının halife ünvanını taşıyan bir zatı Türkiye Devleti'nin başkanlığına geçirmek olduğu kolaylıkla anlaşılabiliyordu. Saygıdeğer Efendiler, Şükrü Hoca Efendi 'nin ve politikacı arkadaşlarızın, siyasî maksatlarını açıktan açığa ortaya koymayıp, bunu bütün islâm dünyasına maletmek istedikleri dinî bir konu olarak ele almaları, hilâfet oyuncağının ortadan kaldırılmasını çabuklaştırmaktan başka bir sonuç vermemiştir.

HİLAFET KONUSUNDA HALKIN ŞÜPHE VE ENDİŞESİNİ GİDERMEK İÇİN YAPTIĞIM AÇIKLAMALAR
Hilâfet konusurında halkın şüphe ve endişesini gidermek için, her yerde gerektiği kadar konuştum ve açıklamalarda bulundum. Kesin olarak belirttim ki, milletimizin kurduğu yeni devletin mukadderatına,işlerine, bağımsızlığına, ünvanı ne olursa olsun hiç kimseyi karıştıramayız! Milletin kendisi, kurduğu devleti ve onun bağımsızlığını koruyor ve sonsuz olarak da koruyacaktır! Millete anlattım ki, bütün Müslümanları içine alan bir devlet kurmak görevi ile yükümlü imiş gibi hayal edilen bir halifenin, görevini yerine getirebilmesi için, Türkiye Devleti ve onun bir avuç nüfusu, halifenin emrine tâbi tutulamaz. Millet buna razı olamaz! Türk halkı bu kadar büyük bir sorumluluğu bu kadar mantıksız bir görevi üzerine alamaz. Milletimiz, yüzyıllarca bu anlamsız ve boş görüŞten hareket ettirildi.Fakat ne oldu? Her gittiği yerde miılyonlarca insan bıraktı. Yemen çöllerinde kavrulup yok olan Anadolu evlâtlarının sayısını biliyor musunuz? dedim. Suriye'yi, Irak'ı elden çıkarmamak için, Mısır'da barınabilmek için, Afrika'da tutunabilmek için ne kadar insan telef oldu, bunu biliyor musunuz? Ve sonuç ne oldu görüyor musunuz? dedim. Halife'ye dünyaya meydan okutmak ve onu bütün İslâm Dünyasının işlerinde söz ve yetki sahibi kılmak düşüncesinde olanlar, bu görevi yalnız Anadolu halkından değil, onun sekiz on katı nüfusa sahip olan büyük Müslüman kitlelerinden beklemelidirler! Yeni Türkive'nin ve Yeni Türkiye halkının, artık, kendi varhk ve mutluluğundan başka düşünecek bir şeyi yoktur... Başkalarına verilecek bir zerresi kalrrıamıştır! dedim. Bir başka noktayı da halka iyice açıklayabilmek için şunları söyledim : Bir an için farz edelim ki, dedim; Türkiye söz konusu görevi kabul etsin... Bütün fslâm dünyasını bir noktada birleştirerek yönetmek gayesinde yürüsün ve başarmış da nlsun! Pekâlâ ama, uyruğumuz ve idaremiz altına almak istediğimiz milletler, derlerse ki bize büyük hizmetler ve yardımlar yaptınız, teşekkür ederiz. Fakat, biz bağımsız kalmak istiyoruz. İstiklâl ve hâkimiyetimize kimsenin karışmasını uygun bulmayız! Biz kendi kendimizi yönetmeye muktediriz. O zaman Türk halkının bütün bu gayret ve fedakârlığı yalnızca bir teşekkür ve dııa almak için mi göze alınacaktır?Görülüyordu ki, boş bir istek ve heves için, bir vehim ve hayal için,Türk halkını mahvetmek istiyorlardı. Hilâfet ve halifeye görev ve yetki vermek düşüncesinin temelinde yatan esas bundan ibaretti. Efendiler, halka sordum : Bir İslâm devleti olan İran ve Afganistan , halifenin herhangi bir yetkisini tanır mı? tanıyabilir mi? Haklı olarak tanıyamaz. Çünkü, böyle bir yetki devletinin istiklâlini milletinin hâkimiyetini ortadan kaldırır.Millete şunu da hatırlattıın ki, kendimizi dünyaıun hâkimi zannetmek gafleti, artık devam etmemelidir. Dünyanın durumunu ve dünyadaki gerçek yerimi -i tanımamaktaki gafletle, gafillere uymakla milletimizi sürüklediğimiz felâketler yetişir! Bile bile aynı faciayı devam ettiremeyiz. Efendiler, İngiliz tarihçilerinden We11s, iki yıl önce yayınlanan bir tarih yazdı. Eserinin son sayfaları Dünya tarihinin gelecekteki safhası başlığı altında bazı düşünee ve görüşleri içine almaktadır. Bu görüşlerin yönelmiş olduğu hedef Un gouvernement federal mondial yani birleşik bir dünya devletidir.We11s, bu bölümde, birleşik bir dünya devletinin nasıl durulabileceğini ve böyle bir devletin önemli ayırıcı özellikleri ile ilgili tasavvurlarını belirtiyor; adaletin ve tek bir kanunun hâkimiyeti altında dünyamızın ne durumda bulunacağını tahayyül ediyor. WeI1s, bütün hâkimiyetler tek bir hâkimiyet içinde eritilmezse,milliyetlerin üstünde bir kuvvet meydana çıkmazsa, dünya mahvolacaktır diyor ve gerçek devlet, çağdaş hayat şartlarının bir zaruret haline getirdiği birleşik dünya devletinden başka birşey olamaz;hiç şüpheyoktur ki, insanlar kendi icatları altında ezilmek istemezlerse er geç birleşmeye mecbur olacaklardır görüşünü ileri sürüyor.İnsanlığın dayanışması iIe ilgili büyük hayallerin sonunda ger çekleşmesi için ne yapmak ve neyin önüne geçmek gerektiğinin doğru olarak bilinmediği ve saIdırgan bir dış siyaset geleneğine sahip olan devletlerin, birleşik bir dünya devleti tarafından güçlükle temsil edilebileceği de bildiriliyor. W e 11 s' in Avrupa ve Asya'nın felâketleri ve ortak ihtiyaçları, belki dünyanın bu iki parçasııldaki milletlerin bir dereceye kadar birleşmesine yardım edecektir, olabilir ki, dünya ölçüsünde bir birIeşmeye gidilmeden önce, bir sıra bölgesel birleşmeler yapılabilir şeklindeki düşüncelerini de kaydedeyim.Efendiler, bütün insanlığın görgü, bilgi ve düşüncde yükselip olgunlaşması, Hİristiyanlığı, Müslümanlığı, Budizmi bir yana bırakarak basitleştirilmiş ve herkes için anlaşılacak duruma getirilmiş saf ve lekesiz bir dünya dininin kurulması ve insanların, şimdiye kadar kavgalar, çirkeflikler, kaba istek ve iştahlar arasında bir sefalethanede yaşamakta olduklarını kabul ederek, bütün vücutları ve zekâları zehirleyen zararlı tohumları yok etmeye karar vermesi gibi şartların gerçekleşmesini gerektiren birleşik bir dünya devleti kurma hayalinin tatlı olduğunu inkâr edecek değiliz. Türkiye'ye musallat olmamak şartıyla, hilâfetçileri ve Panislâmizm taraftarlarını memnun etmek için, bu tasavvur ve tahayyül bir dereceye kadar bizde de tasvir edilmişti. Ortaya atılan görüş şuydu : Avrupa'da, Asya'da, Afrika'da ve diğer kıt'alarda yaşayan Müslüman toplumları, gelecekte herhangi bir gün kendi irade ve arzularını kullanacak bir güç ve özgürlüğe kavuşurlar ve o zaman lüzumlu ve yararlı görürlerse, çağın gereklerine uygun birtakım uyuşma ve birleşme noktaları bulabilirler. Şüphesiz, her devletin, her toplumun biribirinden karşılayabileceği ihtiyaçları vardır. Karşılıklı çıkarları olacaktır. Tasarlanan bu bağımsız İslâm devletlerinin yetkili temsilcileri bir araya gelip bir kongre yaparlar ve falan ve filân İslâm devletleri arasında şu veya bu ilişkiler kurulmuştur. Bu ortak ilişkileri korumak ve bu ilişkilerin gerektirdiği şartlar içinde birlikte hareket sağlamak için, bütün İslâm devletlerinin temsilcilerinden kurulu bir meclis oluşturulacaktır. Birleşmiş olan İslâm devletleri bu meclisin başkanı tarafından temsil edilecektir derlerse ve isterlerse, işte o zaman, o birleşik İslâm devletine hilâfet ve ortak meclisin başkanlığına seçilecek zata da halife ünvanı verirler. Yoksa, herhangi bir İslâm devletinin, bir kişiye bütün İslâm dünyasınnı işlerini yönetme ve yürütme yetkisini vermesi akıl ve mantığın hiçbir zaman kabul edemeyeceği bir durumdur.

TEŞKİLAT-I ESASİYE KANUNU'NDA DÜĞÜM NOKTALARI
Efendiler, hilâfet ve din konularıyla uğraşıldığı sıra larda, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'ndaki bir noktanın halkı ve özellikle aydınların kafasında düğümlenip kaldığını öğrendik. Bu düğüm kanunda Cumhuriyet'in ilânından sonra da bırakıldığı gibi, kanuna, düğüm teşkil edecek ikinci bir noktanın birdaha sokulmuş olduğunu görenler, şaşkınlıklarını gizleyememişlerdi ve bugün de gizlememektedirler.Bu noktaları açıklayayım : 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'nun 7' nci ve 21 Nisan 1924 tarihli Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'nun 26' ıncı maddesi Büyük Millet Meclisi'nin görevlerinden söz eder. Maddenin başında, Meclis'in ilk görevi olmak üzere, şeriat hükümlerinin yürütülmesi yer alır. İşte bunun nasıl bir görev ve şeriat hükümlerinden maksadın ne olduğunu anlamakta sıkıntı çekenler vardır. Çünkü, sözü geçen maddede Büyük Millet Meclisi'nin,kanunları yapmak,değiştirmek, yorumlamak, yürürlükten kaldırmak v.b gibi belirtilen ve sayılan görevleri o kadar geniş kapsamlı ve açıktır ki, şeriat hükümlerinin yürütülmesi diye ayrıca ve başlıbaşına bir klişenin yer alması gereksiz sayılmaktadır. Çünkü, şeriat demek kanun demektir.Şeriat hükümleri demek kanun hükümleri demekten başka bir şey değildir ve olamaz. Başka türlüsü çağdaş hukuk anlayışı ile bağdaştırılamaz. Bu böyle olunca, şeriat hükümleri deyimiyle kastedilen anlam ve kavramın büsbütün başka bir şey olması gerekir. Efendiler, ilk Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'nu hazırlayanlara bizzat başkanlık ediyordum. Yapmakta olduğumuz kanunla, şer'î hükümler deyiminin bir ilişkisi olmadığını anlatmak için çok çalıştık. Fakat bu deyime, kendi zanlarınca bambaşka anlam verenleri inandırmak mümkün olmadı.İkinci nokta Efendiler, yeni Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'nun ikinci maddesinin başında yer alan Türkiye Devleti'nin dini, İslâm dinidir cümlesidir.Bu cümle daha Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'na geçmeden çok önce,İzmit'te, İstanbul ve İzmit basın mensuplarıyla yaptığımız uzun bir görüşme ve sohbet sırasında, karşımdakilerden birinin şu sorusuyla karşılaştım Yeni hükûmetin dini olacak mı? İtiraf edeyim ki, böyle bir soru ile karşılaşmayı hiç de istemiyordum. Sebebi, pek kısa olması gereken cevabın, ogünkü şartlara göre ağzımdan çıkmasını henüz istemeyişimdir, Çünkü, vatandaşları arasında çeşitli dinlere bağlı unsurlar bulunan ve her dinden olanlar hakkında,adaletli ve tarafsız davranmak, mahkemelerinde vatandaşları ve yabancıları için adaleti eşit ölçülerle uygulamakla yükümlü bulunan bir hükûmet, düşünce ve vicdan hürriyetine saygılı olmak zorundadır. Hükûmetin bu tabiî sıfatının, şüpheli yoruma yol açabilecek vasıflarla sınırlandırılması elbette doğru değildir.Türkiye Devleti'nin resmî dili Türkçe'dir dediğimiz zaman bunu herkes anlar. Hükûmetle olan resmî işlemlerde Türk dilinin geçerli olması gereğini herkes tabiî bulur. Eakat, KTürkiye Devleti'nin dini İslâm dinidir cümlesi aynı şekilde mi anlaşılacak ve kabul edilecektir? Bu elbette, açıklanmaya ve yorumlanmaya muhtaçtır.Efendiler, karşımdaki gazetecinin sorusuna hükûmetin dini olamaz! diyemedim. Aksini söyledim.Vardır Efendim, İslam dinidir, dedim. Fakat, hemen arkasından İslâm dininde düşünce özgürlüğü vardır cümlesiyle cevabımı açıklamak ve yorumlamak gereğini duydum. Demek istedim ki, devlet, düşünce ve vicdana saygı gös termekle kayıtlı ve yükümlü olur. Karşımdaki gazeteci, verdiğim cevabı akla yatkın bulmadı ki, soru sunu şu tarzda tekrarladı :Yani devlet bir dine bağlı kalacak mı? Kalacak mı, kalmayacak mı bilmem! dedim. Konuyu kapatmak istedim. Fakat, mümkün olmadı. O halde, denildi; herhangi bir konuda inançlarım ve düşüncelerim doğrultusunda bir fikir ortaya atmaktan, hükûmet beni engelleyecek veva cezalandıracaktır. Oysa, herkes kendi vicdanını susturmaya imkân görecek mi? O zaman iki şey düşündüm.Bir:, yeni Türkiye Devleti'nde her ergin şahıs dinini seçmekte serbest olmayacak mıdır? sorusu. Diğeri, Hoca Şükrü Efendi'nin : Bazı yüksek din arkadaşlarımızla birlikte düşündüklerimizi şeriat kitaplarında yer almış belirli ve değişmez İslâmî hükümleri yayınlayarak maalesef yanıltıldığı görülen İslâm kamuoyunu aydınlatmayı boynumuza borç bilip görev saydık girişinden sonra yeralan islâm halifesinin görevi, dinin emirlerini korumak ve kollamakta peygamberin yerini tutmaktır. Dinî hükümler koymakta da yüce Peygamber Efendimiz'in vekilliğini yapmaktır sözleri. Oysa, Hoca'nın sözlerini uygulamaya kalkışmak, millî hâkimiyeti,vicdan hürriyetini kaldırmaya çalışmaktı. Bundan başka, Hoca'nın bilgi dağarcığında, Yezitler (ı9') zamanında yazdırılmış istibdat rejiminc has formüller bulunmuyor muydu?O halde, ne anlama geldiği ve ne kastedildiği artık herkesçe iyiden iyiye anlaşılmış bulunan devlet ve hükûmet kavramlarını ve millet meclislerinin görevlerini din ve şeriat kılıklarına bürüyerek kim ve ne için aldatılacaktır? Gerçek bundan ibaret olmakla birlikte, o gün İzmit'te basın mensuplarıyla, bu konuda daha fazla görüşmekte yarar yoktu. Cumhuriyetin ilânından sonra da, yeni Teşkilât-ı Esasiye Kanunu yapılırken, lâik devlet deyiminden dinsizlik anlamı çıkarmak eğiliminde olanlara ve bundan yararlanmak isteyenlere fırsat vermemek için, kanunun ikinei maddesini anlamsız kılan bir deyimin sokulmasına göz yumulmuştur. Kanunun gerek 2' nci ve gerek 26' ncı maddelerinde fazladan yer alan, yeni Türkiye Devleti'nin ve Cumhuriyet rejimimizin çağdaş karakteriyle bağdaşmayan deyimler, inkılâp ve Cumhuriyet'in ogün için sakıncalı görmediği tavizlerdir. millet, bu fazlalıkları, Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'muzdau ilk fırsatta kaldırmalıdır!

HALK PARTİSİ'Nİ KURMA TEŞEBBÜSÜ
Saygıdeğer Efendiler, her yerde, siyasî parti kurma konusunda da halkla uzun sohbetler yaptım. 7 Aralık 1922 tarihinde, Ankara basını vasıtasıyla, halkçılık ilkesine dayanan ve Halk Partisi adını taşıyan siyasî bir parti kurmak niyetinde olduğumu açıklayarak, bu partinin nasıl bir program yapması gerekeceği konusunda, bütün vatanseverlerin, ilim ve fen adamlarının yardım ve işbirliğine başvurmuştum.

DOKUZ İLKE VE PARTİMİZİN İLK PROGRAMI
Gerek bazı kimselerden aldığım yazılı düşüncelerden ve gerek halk ile yaptığım görüşmelerden çok yararlandım. Sonunda 8 Nisan 1923 tarihinde, görüşlerimi dokuz ilke halinde tespit ettim. İkinci Büyük Millet Meclisi'nin seçimi sırasında yayınlayarak ilân ettiğim bu program, partimizin kuruluşuna temel olmuştur.Bu program, bugüne kadar ele alıp gerçekleştirdiğimiz bütün önemli hususları içine alıyordu. Bununla birlikte programa girmenıiş önemli ve esaslı bazı konular da vardı. Örnek olarak, Cumhuriyet'in ilânı, Şer'iye Vekâleti'nin, medrese ve tekkelerin kaldırılması, şapka giyilmesi gibi... Bu konuları programa alarak, cahil ve gericileıin, bütün milleti vaktinden önce zehirlemeye fırsat bulmalarını uygun görmedim. Çünkü, bunların zamanı gelince çözüme bağlanacağından ve milletin sonuçtan memnun olacağından kesinlikle emindim. Yayınladığım programı, bir siyasî parti için yetersiz, kısa bulanlar oldu. Halk Partisi'nin programı yoktur dediler. Gerçekten de ilkeler adı altında bilinen programımız, itiraz edenlerin gördükleri ve bildikleri şekilde bir kitap değildi. Fakat temel ilkeleri içine alıyordu ve pratikti. Bizde uygulanması imkânsız düşünceleri, nazarî birtakım ayrıntıları yaldızlayarak bir kitap yazabilirdik. Öyle yapmadık. Milletin maddî ve manevî alandaki yenileşmesi ve gelişmesi yolunda, söz ve teori ile iş ve icraata önem vermeyi tercih ettik. Bununla birlikte, Hâkimiyet milletindir, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin dışında hiçbir makam, millî mukadderata hâkim olamaz, Bütün kanunların düzenlenmesinde, her türlü teşkilâtta, yönetimin bütün ayrıntılarında, genel eğitimde, ekonomi konularında, millî hâkimiyet esasları çerçevesinde hareket edilmeyecektir Saltanat'ın kaldırılması ile ilgili karar değişmez bir kanun hükmüdür gibi bilinmesi gerekli önemli noktalar, mahkemelerde reform yapılacağı, bütün kanunlarımızın, hukuk ilminin verilerine göre yeni baştan düzenlenip tamamlanacağı, vergide âşar ('9s) usulünün değiştirileoeği, millî bankaların sermayesinin artırılacağı, muhtaç olduğumuz demiryollarının yapımına, öğretim birliğinin sağlanmasına derhal teşebbüs edileceği, füzulî askerlik süresinin indirileceği, memleketin limanlarına çalışılacağı v.b. gibi önemli ve âcil ihtiyaçlar, ilkeler dışında bırakılmamıştı. Barış konusundaki görüşümüzün de : malî, iktisadî ve idarî alandaki bağımsızlığımızı mutlaka sağlamak şartıyla, barışın gelmesine çalışmak olduğunu söyledik. Hilâfet makamının bütün İslâm dünyasına ait bir makam olabileceğine de işaret ettik. İlkeler, Halk Partisinin kuruluşu ve faaliyet göstermesi için yeterli oldu. Partinin adına, daha sonra Cumhuriyet kelimesi de eklenerek, bilindiği gibi, Cumhuriyet Halk Partisi adı verildi.

LOZAN KONFERANSI GÖRÜŞMELERİ KESİLDİ
Efendiler, yine Lozan Konferansı'na temas edeceğim. Konferans 4 Şubat 1923 tarihinde kesildi. İki aya yakın bir süre devaın eden görüşmelerin özeti olmak üzere, İtilâf Devletleri temsilcileri, delegeler hey'etimize bir barış tasarısı verdiler. Bu tasarı anlam ve öz bakımından istiklâlimize zarar veren şartları içine alıyor du. Özellikle, adlî, malî ve iktisadî konularla ilgili maddeleri çok ağırdı. Bunun için, bu tasarıyı kesinlikle reddetmek zorundaydık. Delegeler heyetimiz, bu tasarıya karşılık bir mektup verdi. Bu mektupta özet olarak şunlar yer alıyordu : Üzerinde anlaştığımız noktaları imza ederek barış yapalım. Gerçekten de, Konferans'ta görüşme konusu olan birçok meseleden bizce kabul edilebilecek durumda olanları vardı. Mektupta : İkinci, üçüncü dereceâe olan konuları ayrıca inceleriz. İtilâf Devletleri, bu teklifimizi kabul etmeyecek olurlarsa, tekliflerimiz hiç yapılmamış sayılacaktır da denilmiştir. Delegeler Hey'eti'mizin teklifi dikkate alınmadı. Yalnız, konferansın yarıda kesilmesi, görüşmelerin ertelenmesi gibi gösterildi. Her devletin temsilcileri memleketlerine döndüğü gibi, bizim Delegeler Hey'eti'miz de geri geldi. Ben de Batı Anadolu gezisinden dönüyordum.

MECLİSTE'Kİ MUHALİFLERİN ÇEŞİTLİ SALDIRI HAREKETLERİ
Meclis'teki muhaliflerin çeşitli şekillerde ve başka başka konularda saldırı hazırlıklarında bulundukları yeni değildi. Geziye çıktığım tarihten bir gün sonra,İslâm Hilâfeti ve Büyük Millet Meclisi adlı broşürün ortaya çıktığını,bütün Meclis'in ve milletin bize karşı kışkırtılmak istendiğini arz etmiştim. Bundan önce çevrilmek istenen bir dolap, var dır ki, daha ondan söz etmedim. Sebebi, 1922 Aralık ayı başlarında oynanmak istenen oyun, sonuçları itibariyle gezim boyunca da devam etmişti. Müsaade buyurursanız, bu konu ile ilgili olarak hatıralarınızı canlandırmaya yarayacak birkaç söz söyleyeyim : Saygıdeğer Efendiler, üç milletvekili, milletvekili seçimi kanun tasarısında değişiklik yapılması ile ilgili bir önerge hazırlamışlar... Önergede neler in yer aldığını öğrenmiştim.2 Aralık 1922 günü, Meclis'in, İkinci Başkanı Adnan Bey 'in başkanlığında yapılan oturumunda, başkanlık kürsüsünden şöyle bir söz işitildi : Efendim! Milletvekili Seçimi Kanunu'nda değişiklik yapılması ile ilgili teklifin görüşülebileceği yolunda Tasarı Komisyonu'nun tutanağı var. Bu söz okunsun sesleriyle karşılandı. İki milletvekili : Önemlidir, okunmasını teklif ederiz diyerek genel havayı açığa vurdular. Başkan : a- Efendiler, bu önergenin, okunmadan önce komisyona gönderilmesi usuldendir dedi.

"BENİ VATANDAŞLIK HAKLARINDAN MAHRUM ETMEK" TEKLİFİ ÜZERİNE MECLİSTE YAPTIĞIM KONUŞMA
Efendiler, meselenin ne olduğunu ve bu konuda Meclis'te yapılan görüşmeleri ogüne ait Tutanak Dergisi'nde okumak mümkündür. Fakat yüksek hey' etinizi bu külfetten kurtarmak için, müsaade buyurursanız, o otuzumda yaptığım konuşmanın bir kısmını olduğu gibi arz edeyim :

Değişiklik önergesini okutmadan komisyona göndermek isteyen başkandan söz alarak şunları söyledim : '' Efendim! bu kanun tasarısı özel bir maksat taşıyor. Bu özel maksat doğruca şahsımı ilgilendirdiğinden, müsaade ederseniz birkaç kelime ile düşüncemi arz etmek istiyorum. Erzurum Milletvekili Süleyman Necati, Mersin Milletvekili Salâhattin ve Canik Milletvekili Emin Beyefendi'ler tarafından teklif edilen kanun tasarısı, doğrudan doğruya, benim şahsıını vatandaşlık haklarından yoksun bırakmak maksadını güdüyor. 14' üncü maddede yazılı olan satırları gözden geçirecek olursanız, orada deniliyordu ki: ''Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne üye seçilebilmek için, Türkiye'nin bugünkü sınırları içindeki yerler halkından olmak veya kendi seçim bölgesi içinde yerleşmiş bulunmak şarttır. Ondan sonra göçmen olarak gelenler yerleştirildikleri tarihten itibaren beş yıl geçmiş ise seçilebilirler.''

Maalesef, benim doğum yerim bugünkü sınırlar dışında kalmış buIunuyor. İkincisi, herhangi birseçim bölgesinde beş yıl oturmuş da değilim. Doğum yerim, bugünkü millî sınırların dışında kalmıştır. Fakat, bu böyle ise, bunda benim en küçük bir kasıt ve kabahatim yoktur. Bunun sebebi, bütün memleketimizi, milletimizi batırıp yok etmek isteyen düşmanların işgal ve istilâ hareketlerinin kısmen önlenememiş olnıasıdır. Eğer düşmanlar maksatlarında tam bir başarıya ulaşmış olsalardı, Allah korusun, bu tasarıya imza koymuş olan efendilerin de doğum yerleri sınır dışında kalabilirdi.

TEKLİF EDİLEN MADDEDEKİ ŞARTLAR BENDE NEDEN YOKTU
Bundan başka, bu maddenin gerektirdiği şartlar bende yoksa, yani beş yıl sürekli olarak bir seçim bölgesinde oturmamış isem, o da vatana yaptığım hizmetler yüzündendir. Eğer bu maddenin istediği şartı yerine getirmeye çalışsaydım, İstanbul'u kazandırmaktan ibaret olan Arıburnu ve Anafartalar'daki savunmalarımı yapmamaklığım gerekirdi. Eğer ben bir yerde beşyıl oturmaya mahkum olsaydım, Bitlis ve Muş'u aldıktan sonra, Diyarbakır'a doğru yayılan düşmanın karşısına çıkmamaklığım, Bitlis ve Muş'u kurtarmaktan ibaret olan vatan görevimi yapmamaklığım gerekirdi. Bu Efendiler'in istediği şartları taşımak isteseydim, Suriye'yi boşaltan orduların döküntülerinden Halep'te bir ordu kurarak, düşmana karşı savunmaya geçmemekliğim ve bugün millî sınırlar dediğimiz sınırları fiilî olarak çizmemekliğim gerekirdi.

Zannediyorum ki, ondan sonraki çalışmalarım herkesçe bilinmektedir. Hiç bir yerde beş yıl oturamayacak kadar çalışmış bulunuyorum.Ben zannediyordum ki, bu hizmetlerimden dolayı milletimin sevgi ve saygısını kazandım. Belki bütün İslâm dünyasının sevgi ve saygısını da kazanmış bulunuyorum. Fakat bu durumumdan dolayı, bu sevgi ve saygılara karşılık vatandaşlık haklarından yoksun bıralcılacağımı asla hatırıma getirmezdim. Tahmin ediyorum ve ediyordum ki, yabancı düşmanlar Bana suikast yapmak suretiyle, beni memleket hizmetinden alıkoymaya çalışacaklardır. Fakat hiçbir zaman hatır ve hayalime getirmezdim ki,yüce Meclis'te iki üç kişi bile olsa, aynı zihniyette kimseler bulunabiIsin. Bu bakımdan ben anlamak istiyorum ''Bu efendiler, gerçekten kendi seçim bölgelerinin duygu ve düşüncelerini mi aksettiriyorlar?

Yine bu Efendilere karşı söylüyor ve soruyorum : Milletvekili oldukları için elbette bütün milletin vekili sıfatını taşıyorlar. Yalnız, bu Efendiler, acaba milletin de kendileri gibi düşündüğünü söyleyebilirler mi?

Efendiler, beni vatandaşlık haklarından yoksun bırakmak yetkisi bu Efendilere nereden verilmiştir? Bu kürsüden, resmen yüce hey'etinize, bu Efendilerin seçim bölgeleri halkına ve bütün millete soruyorum ve cevap istiyorum! ''

MİLLETİN BANA KARŞI GÖSTERDİĞİ SEVGİ VE GÜVENİN SAMİMİ İFADELERİ
Bu gözlerim ajans ve basın vasıtasıyla yayınlandı.Millet yaptığım konuşmayı ve cevabını beklediğim soruyu öğrendi... Hemen, memleketin bütün seçim bölgelerindeki gerçek seçimler ve halk tarafından Meclis Başkanlığı'na protesto telgrafları yağdı. Bu kanun tasarısına imza koyan milletvekili Efendilerin de seçim bölgeleri halkı, kendilerini ve kendileriyle görüş birliğinde olanları suçlamakta gecikmedi. Miletin, benim için gösterdiği bu sevgi ve güveni samimî olarak belirtmesi bakımından kıymetli birer hâtıra olarak saklamakta olduğum bu telgraflar büyük bir dnsya tutmaktadır. Bu dosyadaki telgraflar, zaınanında basında da yer almıştı. Ben burada yalnız bir tek seçim bölgesinin, Rize'nin şahsıma çekmiş olduğu bir telgrafı olduğu gibi bilginize sunmakla yetineceğim :

''Üç milletvekili beyin, Seçim Kanunu ile ilgili önergesine, sancağımız milletvekillerinin katılmayacağı inancıyla bir şey yazmayı geı-ekli bulmanııştık. Şimdi Milietvekili Osman Efendi'den aldığımız mektupta, kendisinin o önerge ile ilgili ve muhalif gruptan olduğunu övünürcesine bildirmesi üzerine, aşağıdaki hususların bilginize sunulmasına mecburiyet duyulmuştur :

1- (Övücü ve samimî sözlerden sonra) Şahsınız ve değerli çalışma arkadaşlarınız, aleyhinde, sancağımız adına söz söyleyen, muhalefet düşüncesi taşıyan ve bizce hiçbir şahsiyet ve değeri olmayan milletvekilini lânetleriz. O, artık sancağımızı da temsil hakkına sahip değildir.

2 - Şu zamanda vatansızların bile katılamayacağı muhalefet ve bozgunculuk düşüncesini bize tavsiye eden milletvekili efendinin görüşünü benimseyecek bir tek kişinin bile sancağımızda mevcut olmadığını, bundan duyduğumuz şükran duygusuyla ve yüksek şahsiyetinize olan üstün saygılarımızla arz ederiz, efendim. İmzalar 25.5.1923

YENİDEN SEÇİM YAPILMASI KARARI
Saygıdeğer Efendiler, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin, olaylarına işaret ettiğimiz tarihte gösterdi karışık ruh hali, üzerinde ciddı olarak durup düşünülmeyi gerektiren bır durum almıştı. Bütün millette, Meclis'in görev yapamayacak bir duruma geldiği endişesi doğmaya başladı. Meclis'te durumu soğukkanlılıkla ve uzakgörüşlülükle düşünüp değerlendiren üyeler bile üzüntülerini açığa vurrmaktan kendilerini alamadılar. Artık şüpheye yer kalmamıştı ki, Meclis yenilenmedikçe, millet ve memleketin ağır ve sorumluluk bekleyen işlerini yürütmeye imkân yoktur. Bu zarurete ben de inandım. Bir gece, Başbakan Rauf Bey'e, kalmakta olduğu istasyon binasında Hükûmet üyelerini toplantıya davet etmesini, bu toplantıya benim de bizzat geleceğimi telefonla bildirdim.

Rauf Bey'in dairesinde toplanan Bakanlar Kurulu'na Meclis'in yenilenmesini Meclis'e teklif etmek gereğinden söz ettim. Kısa,bir tartışmadan sonra, Hükûmet üyeleri ile görüş birliğine vardık. ,Aynı gece, Meclis teki Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu Yönetim Kurulu'nu da Bakanlar Kurulu toplantısına çağırdım. Bu Yönetim Kurulu içinde teklifimi yersiz bulup yadırgayanlar oldu. Görüşme ve tartışmalar ertesi güne kadar sürdü. Buna rağmen, bu hey'et ile de anlaştık. Ondan sonra, derhal Grup Genel Kurulu'nu topladım. Orada memleketin içinde bulunduğu genel durumu, acele olarak yapılması gereken memleket işlerini anlattım. Meclis'in artık bu görevleri yerine getirme kabiliyeti kalmadığını belirterek ve ispat ederek, Meclis'ten, seçimleri yenileme kararı vermesini istemek gerektiğini bildirdim. Grup Genet Kurulu, konuşmalarımı ve açıklamalarımı yerinde buldu. Bunun üzerine konu, aynı gün, 1 Nisan 1923'te Meclis'e götürüldü. Yüz yirmi kadar üye, bir önergeylc, seçimlerin yenilenmesi için bir kanun teklifi sundu. Meclis, ''Seçimlerin yeniden yapılmasına karar verilmiştir'' şeklindeki bir kanunu oybirliği ile çıkardı.

Meclis'in bu kararı vermesi, inkılâp tarihimizde önemli bir noktadır. Çünkü, Meclis bu kararı vermekle, kendinde beliren hastalığı itiraf etmiş ve bundan dolayı milletçe duyulan ızdırabı anlamış olduğunu göstermiştir.

LOZAN KONFERANSI'NIN İKİNCİ SAFHASI VE YENİ SEÇİMLERDE MİLLETİN GÖSTERDİĞİ UYANIKLIK
EfendiIer, Lozan Konferansı, 23 Nisan 1923'te yeni den toplandı. Delegeler Hey'eti'miz Lozan'da yeni den barışı sağlamaya çalışırken, ben de veni seçimler ile meşgul oluyordum.

Yeni seçimlere, bilinen ilkelerimizi ilân ederek katıldık. Görüşleri mizi kabul edip milletvekili olmak isteyen kimseler, önce ilkeleri kabul ettiğini ve görüşlerde birleştiklerini bana bildiriyorlardı. Adayları ben tespit edecek ve zamanı gelince partimiz adıyla ilân edecektim. Bu yolu benimsemiştim. Çünkü, yapılacak seçimlerde, milleti alda tarak, çeşitli maksatlarla milletvekili olmaya çalışacakların çnk olduğu nu biliyordum. Konuşmalarım ve uyarmalarım memleketin her tarafın da büyük bir samimiyet ve güvenle karşılandı. Bütüıı millet, ilân ettiğim ilkeleri tamamen benimsedi. Bu ilkelere, hatta şahsıma muhalefet edeceklerin milletçe milletvekilliğine seçilmesi ne imkân kalmadığı anlaşıldı.

NURETTİN PAŞA'NIN BAĞIMSIZ MİLLETVEKİL OLMA TEŞEBBÜSÜ VE YAYINLADIĞI HAL TERCÜMESİ
Gerçekten, bazı seçim bölgelerinde bağımsız milletvekili olma teşebbüsünde bulunanlar başarı sağlaya madılar. Bu arada, o zaman daha Birinci Ordumuzun Komutanı bulunan Nurettin Paşa da millet vekili olmak teşebbüsünde bulunmuştıı. Mümkün olmadı. Nurettin Paşa, bu isteğini daha sonra bir ara seçimde Bursa'da gerçekleştirdi.

Paşa'nın kendi başına ve bağımsız olarak milletvekili seçilebilmek için, her zaman olduğu gibi, kendi usulünce ve gerektiği şekilde propagan da yaptırmaktan geri kalmadığı da anlaşılmıştı. Bu yoldaki teşebbüsler den ve yapılan yayınlardan herkesin dikkatini çekmiş olanı özellikle hal tercümesidir.

Nurettin Paşa , yeni seçim yılı olan 1923'te, Âbit Sürey ya Bey adında bir şahsa (A. S.) baş harflerini taşıyan bir hal tercümesi yayınlattı.

Abit Süreyya Bey , Abdülhamid'in başkâtiplerinden rahmetli Süreyya Paşa'nın oğludıır. Meşrutiyetten önce, Nurettin Paşa gibi ve onunla birlikte fahı î hünkâr yaveri idi. Birinci Dün ya Savaşı'nda İzmir'de ve İstiklâl Savaşı'nın sonunda, Nurettin Paşa karargâhının bulunduğu İzmit'te ordu müteahhitliği yaptı. Nurettin Paşa'nın hal tercümesinin yer aldığı broşürü hazırlayan Âbit Süreyya Bey değildir. Broşür kendisine yazılı olarak verilmiştir. On dan, adının baş harflerini koyması ve cırtağı bulunduğu Matbaa-i Osma niye'de bastırması Nurettin Paşa tarafından rica edilmiştir.

Bu broşürün kapağında şu yazılar okunur :
İzmir Fâtihi, Afyonkarahisar ve Dumlupınar Savaşlarının galibi Gazi Nurettin Paşa Hazretieri' ninhaltercümesi.

Efendiler, on dokuz sayfadan ibaret olan bu hal tercümesi broşürü nün ne kadar insan tarafından okunduğunu bilmiyorum. Ben, bu hal ter cümesinin memleketin bütün aydınları tarafından okunmasını çok ya rarlı ve eğitici buluyorum. Yalnız, bu broşürü okuyanların veya okuya cak olanların, broşürde temas edilen olaylar ve işlerle ilgili olarak başka ve güvenilir kaynaklardan da bilgi edinerek, metinle gerçeği karşılaştır malan ve ona göre hüküm vermeleri gerekir.

Bu broşürün niteliği ve nasıl bir anlayışı ortaya koyduğu konusun da bir fikir edinebilmek için, bazı noktalarını hep birlikte gözden geçi relim :

Broşürün kapağındaki yazılardan sonra, metnin başlığında da şu sözler vardır :

Kûtülamare'nin kuşatıcısı, Bağdat'ın savunucusu, Yemen, Selman pâk, Batı Anadolu, Afyonkarahisar, Dumlupınar, İzmir Savaşları galibi ve İzmir fâtihi.

Nurettin Paşa'nın kendi kendine takındığı "kuşatıcı", "galip", "fâtih" ünvanları hakkındaki görüşümü belirtmeyi daha sonraya bırakarak, broşürün metnine girelim.

Paşa, Konyar adındaki Türk aşiretinden rahmetli Mareşal İbrahim Paşa'nın oğlu ve Hazret-i Peygamber soyundan gelen Âyan üyesi ve Şeyhü'l-Vükelâ Bursalı merhum Rıza Efendi' nin torunlarından imiş. . . Bu bilgilere ve ifade biçimine göre Mehmet Nurettin Paşa hem Türk hem de Arap'tır. Babası ve büyük babala rıyla da övünmektedir. Burada, babasının büyük adam olmasıyla övünen Bizans İmparatoru Theodosius'a babası ve anası Türk olan Attilâ'nın aben de, büyük ve asil bir milletin evlâdıyım" dediğini hatır latmadan geçemeyeceğim.

Resmî okullardaki öğrenim dışında özel öğrenim de görmüş olan Nurettin Paşa 1893'te Harp Okulu çıkışlı olup Hassa Ordusu Erkân-ı Harbiyesi'ne atanmış...

Nurettin Paşa, kurmaylık tahsili yapmamış ve o sınıfa gir memiştir. Bu bakımdan ordu karargâhına kurmay olarak atanamaz. Olsa olsa, bir askerî birliğe gönderilmeyip ordu kurmaylığında karargâh emir subaylığı veya buna benzer bir görevle alıkonulmuş olabilir... Genç bir teğmen için, askerlik görevine buradan başlamak, elbette övünülecek bir başlangıç sayılmaz. Askerî bir birliğe tayin edilmek ve orada askerliğin disiplin ve güçlüklerine alışmak şarttır.

Nurettin Paşa,1887'de gönüllü olarak Türk - Yunan Harbi'ne katılmış ve Başkomutanlığa tayin edilen Gazi Osman Paşa 'nın yaverliğine ve İstanbul'a dönüşünde hünkâr yaverliğine, refakat subay lıklarırıâ getirilmiş.

Bilindiği üzere, Gazi Osman Paşa, istanbul'dan Selânik'c kadar gitmiş fakat savaş meydanına gitmeden Selânik'ten geri dönmüş tür. Savaşa katılmamış bir komutanın yaverliğine ve ondan sonra da Sultan Hamid'in yaverliğine ve birtakım refakat subaylıklarına tayiıı edilmiş olmak, bilmem ki, ne dereceye kadar anlatılmaya ue övü nülmeye değer görülebilir.

Nurrettin Paşa, sırasıyla yarbaylığa ve albaylığa yükseltil miş ve 19il8 yılı başlarında Selânik'te Üçüncü Ordu Kurmaybaşkanlığı Özel Şube Müdürlüğü'ne tayin edilmiş. . . Nurettin Paşa'nın han gi sıra ile albaylığa kadar yükselmiş olduğu, Meşrutiyet'in ilânından son ra rütbesinin yeniden binbaşılığa indirilmiş olmasıyla anlaşılıyorsa da, Selânik'te, Üçüncü Ordu Kurmay Başkanlığı Özel Şube Müdürlüğü'ne tayinini anlamak güçtür. Çünkü, benim de Kurmay Başkanlığı'nda bu lunduğum bu orduda, denildiği gibi bir özel şube yoktu. Belki de ordu komutanı olan babası, oğlu için, özel ve gizli işlerle uğraşan bir özei şube kurmuş olacak...

Nurettin Paşa, İİçüncü Ordu Komutanı bulunan babası Mareşal İbrahim Paşa ile Meşrutiyet inkılâbının yapılmasına ve ihtilâlin aşırılıktan uzak ölçülerle ve engelsiz olarak yürütülnıesine hizmet ve yardımda bulunmuşlar. . .

Hal tercümesi broşüründe, Nurettin Paşa'nın iki defa Sultan Hamit tarafından tutuklattırıiıp sorguya çekildiği, bir defasında süzülmesine ve diğer bir defasında da askerlikten kovularak altı yıl hap sine karar verildiği ve fakat babasının, araya girip yalvarması üzerine kurtulduğu hikâyesinden sonra.. "İstanbul'dan bir yolunu bulup yine Rumeli'ye geçerek,1908 Meşrutiyet inkılâbının hazırlanmasına ve gerçek leştirilmesine diğer arkadaşlarıyla birlikte hizmet etmiştir" sözleri yazı lıdır.

Nurettin Paşa'nın gördüğü zulmü kısaca anlatmak gerekir se, diyetiiliriz ki, Sultan Hamit, Nurettin Bey'e hürriyetçi düşüncelerinden dolayı kızdıkça, onu yarbaylığa, albaylığa yükselterek sırmasını artırır ve sevilip okşansın diye babasına teslim edermiş. . .

DERECEYE KADAR ROL OYNADIKLARI KONUSUNDAKİ HATIRALARIM NURETTİN PAŞA'NIN VE BABASI MAREŞAL İBRAHİM PAŞA'NIN MEŞRUTİYET İNKILABI'NDA NASIL VE
Mareşal İbrahim Paşa'nın &#220;'&#231;&#252;nc&#252; Ordu Homutanlığı, oğlu Nurettin Bey'in babasının yaverliği ve Meşrutiyet inkılabında nasıl ve ne de- receye kadar rol oynadıkları konusu &#252;zerinde de bir par&#231;a bilgi vermek isterim. Bunun i&#231;in ge&#231;miş- le ilgili kısa bir h&#226;tıramı anlatmama m&#252;saadenizi rica ederim. Efendiler &#231;eşitli vesilelerle duymuş olacağınıza ş&#252;phe yoktur ki, ben kurmay y&#252;zbaşı olur olmaz, Sultan Hamid tarafından Suriye'ye s&#252;r&#252;ld&#252;m. Orada &#252;&#231; yı1 kaldıktan sonra, o zaman &#220;&#231;&#252;nc&#252; Ordu b&#246;lgesi olan Makedonya'ya nakledildim. Ordu merkezi Manastırdı. Ordu Mareşallığı adı aitında bir komuta makamı da vardı. İİ&#231;&#252;.nc&#252; Ordu Komutanı Sel&#226;nik'te otururdu. Orada da Mareşallık Kurmay Hey'eti diye bir kuruluş vardı. Ben i908 yılında koiağası r&#252;tbesiyle bu kuruluşta g&#246;revliydim. H&#252;rriyeti getirmeye &#231;alışan gizli cemiyetle pek yakından ilgim vardı. Yanyalı Esat Paşa &#220;&#231;&#252;nc&#252; Ordu Komutanıydı. S&#252;leyman Paşaz&#226;de Ali Rıza Paşa, Kurmay Başkanı'mızdı O zaman binbaşı bulunan rahmetli Cemal Paşa ve yine binbaşı olan Fethi Bey (bug&#252;nk&#252; Paris B&#252;y&#252;kel&#231;isi) ve ben, Mareşallık Kurmay Hey'eti'ni oluşturuyorduk. Her &#252;&#231;&#252;m&#252;z de cemiyetiıı &#252;yesi idik. Cemiyetin başarıya ulaşması i&#231;in &#231;alışıyorduk. O tarihlerde, &#220;&#231;&#252;nc&#252; Ordu b&#246;lgesine bağlı Serez'deki t&#252;menin ve Serez b&#246;lgesinin komutanı mareşal r&#252;tbesinde bir zattı. Bu zat, Sultan Hamid'in fevkal&#226;de g&#252;ven ve itimadını kazanmış bulunuyordu. R&#252;tbesinin mareşal olmasına, Esat Paşa'nın kendinden daha ast bir bir r&#252;tbede bulunmasına rağmen, İstanbul ile Serez arasında g&#252;venli bir b&#246;lge bulundurulmak maksadıyla Serez'den uzaklaştırılamazdı. İşte bu &#246;nemli kvmutan, Mareşal İbrahim Paşa idi. Oğlu Nurettin Bey (Nurettin Paşa) de, babasının yanında bulunurdu. Meşrutiyet'in il&#226;nından &#246;nceki g&#252;nlerde, bir binbaşı, Mareşal İbrahim Paşa 'nın komutanlık b&#246;lgesinde, istibdat idaresinin aleyhinde konuşmuş... Bir casus bunu jurnal etmiş. . . O zaman Sel&#226;nik'te Merkez Komutanı bulunan Yarbay N&#226;zım Bey, olayı yerinde soruşturmak &#252;zere İstanbul'dan g&#246;revlendirildi. Cemiyet, N&#226;zım Bey'i bu g&#246;revden alıkoymak &#252;zere vurdurdu. Yaralanan N&#226;zım Bey İstanbul'a getirildi. Olayın soruşturmasına İstanbul'dan birinin değil, ancak orduca g&#246;sterilecek bir g&#246;revlinin gidebileceği g&#246;r&#252;ş&#252; telkin edildi. Ben g&#246;revlendirildim. G&#246;revim, hi&#231; ş&#252;phesiz istibdat aleyhinde bulunmuş olan binbaşıyı kurtarmaktı. &#214;nce Serez'e gittim. Mareşal İbrahim Paşa'yı ziyaret ettim. G&#246;r&#252;şme sırasında anladım ki, Paşa'nın b&#252;y&#252;k bir endişesi vardır. Paşa, kendi b&#246;lgesinde, Sultan Hamid ve istibdat idaresi aleyhinde bir tek kigi bile bulunmadığı ve bulunamayacağı yolunda Sultan'a g&#252;vence vermişti. Buna rağmen, s&#246;z konusu binbaşı i&#231;in yapılan jurnal, Sultan Hamid'in Mareşal İbrahim Paşa'ya olan g&#252;venini sarsacak nitelikteydi. Bu jurnalda yazıların doğrulanması, İbrahim Paşa'nın durumunu k&#246;t&#252;leştirecekti. Bunu istemiyordu. Ben derhal Paşa'nın endişesini anladım ve dedim ki : Paşa Hazretleri, devletli şahsınızın b&#246;lgesinde, Z&#226;tış&#226;hane aleyhinde duygular besleyen bir tek kişinin bile bulunabileceği d&#252;ş&#252;n&#252;lemez. Yapılmış olan jurnalda yazılanların yerinde soruşturulması, devletli şahsiyetiniz tarafından kurulmuş olan disiplini ve aşılanmış olan bağlılık duygularını kolayca ortaya koyacaktır. Arzu buyurursanız, yapacağım soruşturma raporunun bir suretini z&#226;tıdevletlerine g&#246;ndereyim. İbrahim Paşa, bu s&#246;zlerimden &#231;ok ferahladı. Benden memnun oldu ve oğlu Nurettin Bey'i &#231;ağırtıp benim &#231;ok iyi abırlanmamı ve olay yerine gidebilmem i&#231;in kolaylık g&#246;sterilmesini emretti. Soruşturmanın sonucu, binbaşıyı kurtardı. Jurnal vereni iftira ettiği ı&#231;in cezaya &#231;arptırdı. Mareşal İbrahim Paşa da, sultana kendi b&#246;lgesinde, aleyhte bir tek kişinin bile bulunamayacağını ispat ederek Z&#226;tışahane'nin kendisi hakkındaki g&#252;ven ve itimadını bir kat daha artırdı. Mareşal İbrahim Paşa'nın bu yolla kendisine beslenen g&#252;veni bir kat daha artırması, &#231;ok ge&#231;meden, kendine b&#252;t&#252;n Makedonya'yıistibdada karşı olanlardan temizleme g&#246;revini hazırladı. Bu noktayı biraz a&#231;ıklayayım : Cemiyet, b&#252;t&#252;n Makedonya'da teşkil&#226;tını genişletti, faaliyetini hızlandırdı. Artık hemen hemen a&#231;ıktan a&#231;ığa ve korkusuzca &#231;alışmalara başlandı. Sel&#226;nik'te, Ordu Mareşallığı'nda bulunan Esat Paşa'ya g&#252;ven kalmadı. Kurmay Başkanı'mız olan Ali Rıza Paşa hakkında ş&#252;phe ye d&#252;ş&#252;ld&#252;. Bunlar birer bir er, Sultan Hamid tarafından sorguya &#231;ekilmek &#252;zere İstanbul'a geri &#231;ağrıldı. Ordu Mareşallığı'na her bakımdan g&#252;ven ve itimat uyandıran Mareşal İbrahim Paşa tayin edildi ve Sel&#226;nik'e g&#246;nderildi. İbrahim Paşa'nın Sel&#226;nik'e gelmekte olduğu haberi &#252;zerine, Cemal Bey (rahmetli Cemal Paşa), ne olur ne olmaz d&#252;ş&#252;ncesiyle, bir vesile yaratarak merkezden uzaklaştı. Arkadaşım Fethi Bey, zaten daha &#246;ncesinden Jandarma Okulu Komutanlığı'na ge&#231;mişti Merkezde Ordu Komutanı ve Kurmay Başkanı adlarına yalnız ben bıılunuyordum. Yeni gelen komutana İT&#231;&#252;nc&#252; Ord<ı Komutanlığı'nı ben devir ve teslim edecektim. Ger&#231;ekten de &#246;yle oldu. İbrahim Paşa,yanındaoğlu Nurettin Bey olduğuhalde, trenle ge&#231; vakit Sel&#226;nik'e vardı. Doğruca komutanlık dairesine geldi. Orada kendisine durumu anlattım. Gece olmasına rağmen, ordu kararg&#226;hında g&#246;revli b&#252;t&#252;n komutanlan birer birer g&#246;rmek istedi. Herkes gelip kendini tanıtıyordu. Mareşal Paşa, her yeni tanıdığı zata, kendisinin ne kadar şiddetli olduğunu, insanı yokedebilecek g&#252;&#231;te bulunduğunu anlatmaya &#231;alışır birtakım tavırlar takınarak, hi&#231; de yakışık almayan s&#246;zler s&#246;yleyerek, arasıra &#231;izmeli ayaklannı yere vurarak, ilk andaıı itibaren korkutma politikası uygulamaya başladı. Gece evime gittim. Ertesi g&#252;n erkenden bir s&#252;vari, bir binek atı getirdi ve Mareşal Paşa'nın beni istediğini s&#246;yledi. Daireye geldiğim zaman anladım ki, benim g&#246;reve devam edebileceğimi emretmiş. . . Şimdi Efendiler, gelelim ihtil&#226;l ve inkıl&#226;p safhasına... İbrahim Paşa'nın, korkutma politikası, ihtil&#226;l komitesinin g&#246;zdağı verici tutumuyla karşılandı. Paşa, hiddet ve şiddetini bir tarafa bırakmak mecburiyetini duydu: Bu arada en &#231;ok Cemal Bey (Cemal Paşa) vasıtasıyla ihtil&#226;l cemiyetinin kuwetinden ve teşebb&#252;s&#252;ndeki ciddiyetten İbrahim Paşa'nın oğlu haberdar edildi. Babasının cemiyet aleyhinde bir harekette bulunmaması i&#231;in uyanldı ve Paşa'dan teminat istendi. S&#246;z gelişi, Paşa, cemiyet aleyhinde hareket etmeyeceğini g&#246;stermek &#252;zere, Cuma namazını fii&#226;n camide kılacak ve ikinci safta namaza duracaktır gibi birtakım isteklerde bulunuldu. İşte Nurettin Bey bu gibi şeyleri babasına duyurmak i&#231;in aracı oIarak kullanılıyordu. Fakat &#246;nemli işlerde daha &#231;ok g&#246;revlendirilen ve &#231;alıştınlan, babasının emir subayı Nurettin Bey değil, cemiyetin &#252;yesi ve mutemedi olan, komutanlık makamının emir subayı Y&#252;zbaşı K&#226;zım N&#226;mi Bey (şimdi yazar ve &#246;ğretmendir) idi. İbrahim Paşa, cemiyetin uyanlarına uymak zorunda bırakıl- dı. Fakat, cemiyetin teşkil&#226;tından, te ebb&#252;slerinden kararlarından ve a - ı işlerden hi&#231;bi k' ş ' y p r va ıt haberdar edilmemiştir. I&#252;rriyet ve Meşrutiyet'in il&#226;nından da, ne İ b r a h i m P a ş a 'nın ve ne de oğlu N u r e t t i n B e y'in daha &#246;nce hi&#231;bir şekilde ve asla ha- berleri de olmarıııştır. llIeşrutiyet'in il&#226;nı konusunun tamamen i&#231;inde bu- lunduğu duğum i&#231;'ınv bu kon teferruat ve safhalan la ahsen ve akından ilgili ol- nudaki hatıralanm olduğu gibi aklımdadır. H&#252;rriyet ve Meşrutiyet il&#226;nı ile ilgili g&#246;sterilerde erken davrandığı sanılan &#220;sk&#252;p'teki hazırlıkIan Sel&#226;nik'te ve diğer yerlerde yapılacak ha- zırlıklara uygun bir şekilde d&#252;zenlemek i&#231;in İİsk&#252;p'e gitmiştim. Oradan d&#246;n&#252;ş&#252;mde ve artık her yerde f&#252;li g&#246;steriler ba ladıktan sonra, M a r e- gal tbrahim pa ş $ a beni &#231;ağırdı ve şunları s&#246;yledi : Beni Ordu Komutanlığı nda bırakacak mısınız, bırakmayacak mısınız? Bırakılmaya- cak isem, şahsım tecav&#252;z ve hakarete uğratılmadan hemen İstanbuI'a ha- reket edeyim. Iatt&#226; Paşa, b&#252;rosu &#252;st&#252;nde duran yazı hokkasını eline ala- rak aynen hatırımda kalan şu kelimeleri de ekledi : Burada benim yal- nız bir hokkam var, onu alıı, giderim. Gerekenlerle g&#246;r&#252;şt&#252;kten sonra cevap verebileceğimi s&#246; ledim. Ce- " y miyet adına yetkili olan diger arkadaşlarla, İ b r a h i m P a ş a 'nın ko- mutanlığı konusunu g&#246;r&#252;şt&#252;k. Bir zaman i&#231;in kalmasında sakınca g&#246;rme- dik. Komutanlıkta kalacağını bildiren cemiyet kararını kendisine ben teb- Iiğ ettinı. Fakat, bir iki g&#252;n sonra, dağa &#231;ıkmış olan subaylardan bir te duğıı efendi, İbrahim Paşa'yabulun en yerden hakaret dolu bir telgraf &#231;ekmiş... İbralıim Paş , k . a derhal beni &#231;agırttı ve teI rafı uzatarak dedi i . aBeni komutan olarak burada bırakacağınızı bildirmi tiniz. Bu ha,karet nedir? Komutan Paşa'ya Cemiyet'&#231;e kendisi i&#231;in aldıŞ ımız ka- rarı b&#252;t&#252;n teşkil&#226;ta duyuracak kadar zaman ge&#231;mediğini, &#246;zellikle da" g başında bulunan subaylanmızın herhangi bir telgraf merkezinden bu i- 'bi telgrafları &#231;ekmeierine engel olmanın bug&#252; g etmesi gerektiğin nlerde g&#252;&#231; olacağını kabııl i s&#246;yleyerek kendisini yatıştırmaya &#231;alıştım. Fakat, aradan &#231;ok ge&#231;meden, o zaman Yunan Sınırı Komutanı bulunarı Muhlis Paşa, Cemiyetin Manastır'daki Merkez Hey'eti tara fından Manastır'a davet edilmiş. . . Muhlis Paşa, Ordu Komutanı İbrahim Paşa'dan izin almaksızın Manastır'a gitmiş. Bu duruma canı sıkılan İbrahim Paşa, Muhlis Paşa'ya tekdir edici bir yazı g&#246;ndermiş... Bunun &#252;zerine, Muhlis Paşa'yı davet eden Merkez Hey'eti, İbrahim Paşa'yauzunbirtelgraf&#231;ekmiş...Budefada Mareşal P a ş a beni &#231;ağırarak telgrafı g&#246;sterdi ve : aya bu ne?dedi. Telgrafı baştan sona kadar okudum. Bu telgrafta Konyar aşiretinden Mareşal İbrahim Paşa'nın b&#252;t&#252;n hayatı, ge&#231;mişi ve hayatının i&#231;y&#252;z&#252; a&#231;ıklandıktan sonra, ağır ve hakaret dolu kelimelerle, istibdat devrinin, Sultan H a m i d kulluğunun ender rastlanır bir &#246;rneği olan İbrahim Paşa'nın h&#252;rriyet i&#231;in &#231;alışan bir &#231;evrede, h&#252;rriyet i&#231;in &#231;alışanlara komuta etmek cesaretinde bulunmasına şaşılıyor ve hemen komutanlıktan &#231;ekilmesi ihtar ediliyor ve isteniyordu. Efendiler, bundan sonra, İbrahim Paşa ger&#231;ekten Sel&#226;nik'te duramadı. Dediği gibi bir hokkasını alıp gitti. Bu bilgilerden sonra, Nurettin Paşa'nın, İİ&#231;&#252;rıc&#252; Ordu Komutanı bulunan babasıMareşal İbrahim Paşa ile Meşrutiyet inkıl&#226;bının yapılmasına ve ihtil&#226;lin aşırılıktan uzak &#246;l&#231;&#252;lerle ve engelsiz olarak y&#252;r&#252;t&#252;lmesine ne yolda hizmet etmiş olduklarını anlamak kolay- laşmıştır, sanırım. Denildzği gibi, aihtil&#226;lin aşırılıktan uzak &#246;l&#231;&#252;lerle y&#252;- r&#252;t&#252;lmesine de etkili olamamışlardır. En &#246;l&#231;&#252;s&#252;z davranışlar, bizzat ken- dilerine yapılmış olan muamelelerde g&#246;r&#252;lm&#252;şt&#252;r.

IRAK SEFERİNDE NURETTİN PAŞA
Efendiler, Irak seferinde, Nurettin Paşa zamanındaki durumun i&#231;y&#252;z&#252; şundan ibarettir :

İlk Irak Komutanı olan S&#252;leyman Asker&#238; Bey'in yenilgiye uğrayıp intihar etmesinden sonra, Irak'a Kafkasya'dan yeni birlikler ge linceye kadar, savaşlar, İngilizlerin istcğine ve y&#252;r&#252;y&#252;ş hızlarına bağlı kalmıştır. Nurettin Paşa, K&#251;t&#252;lamare'de İngilizlere yenildikten sonra, gece g&#252;nd&#252;z ve hi&#231; bir direnme g&#246;stermeden y&#252;r&#252;yerek Selman p&#226;k'a kadar perişan bir şekilde geri &#231;ekildi.

İngilizler, Nurettin Paşa'yı kovalayarak Selmanp&#226;k'a kadar ilerlediler. Orada, Kafkasya'dan g&#246;nderilmiş olan birlikler, İngiliz birlik lerini karşıladı. &#220;&#231; g&#252;n savaştıktan sonra, Nurettin Paşa yenilgiyi kabul ederek geri &#231;ekilme emri verdi.Birlikler, Diyale ırmağına kadar ku zeye &#231;ekildi. İngilizlerle s&#252;vari bağlantısı kurma yolu bile aranmadı. Hal buki, aynı zamanda, İngilizler de geri &#231;ekilmişlerdi. Bu bilgiyi veren &#231;&#246;l Araplarıydı. Ondan sonra Nurettin Paşa, kendini toplayıp yeniden Selmanp&#226;k-K&#251;t&#252;lamare y&#246;n&#252;nde ilerledi.

K&#251;t&#252;lamare kuzeyinde, gece İngiliz birlikleri ile karşılaşıldı. Tedbir sizlik, d&#252;zensizlik ve idaresizlik y&#252;z&#252;nden, birliklerimiz şafak vakti d&#252;ş nıanın ateş baskınına uğradı. Er, subay ve komutan olmak &#252;zere bir&#231;ok kayıp verildi. Birliklerde panik oldu. Kendiliğinden geri &#231;ekilme başladı. İngilizlerin &#231;ekilmesi &#252;zerine ortalık yatıştırılabildi.

Irak'ta yeni birlikler ve yeni vasıtalarla b&#252;y&#252;k ve kanlı savaşlar bun dan sonra başlar ki, Nurettin Paşa'nın bunlarla al&#226;kası yoktur.

Broş&#252;r&#252;n aynı sayfalarında, "Nurettin Paşa, İngilizlerden ele ge&#231;irdiği u&#231;aklarla da bir u&#231;ak filosu meydana getirmek gibi &#231;ok b&#252;y&#252;k başarılar g&#246;sternıiştir" deniliyor.

Bu iddianın pek cahilce olduğunu s&#246;ylemek zorundayım. U&#231;ağın ve u&#231;ak filosunun ne olduğunu bilenler, b&#246;yle bir iddianın ne kadar g&#252;l&#252;n&#231; olduğunu elbette anlarlar.

B&#220;Y&#220;K TAARRUZ'DA NURETTİN PAŞA SAVAŞ MEYDANINI D&#220;RB&#220;NLE SEYRETMEYİTERCİH EDİYORDU
Broş&#252;r&#252;n sekizinci sayfasında, Nurettin Paşa'nın d&#252;rb&#252;nle bakarken alınmış bir resmi vardır. Bu resmin altında şu s&#246;zler yazılıdır :

"26 Ağustos 1922 taarruz g&#252;n&#252; Kocatepe g&#246;zet leme yerinde Karahisar Meydan Muharebesi idare ederken alınan fotoğraflarıdır.

O g&#252;n hep aynı tepedeydik. D&#252;rb&#252;nle bakanlar &#231;oktu. D&#252;rb&#252;nle en &#231;ok bakanlar, &#246;zellikle g&#246;zetleme g&#246;revi verilen subaylardı. Ger&#231;ekten, Nurettin Paşa'nın da savaş meydanını d&#252;rb&#252;nle seyretmeyi ter cih ettiğini ben de farketmiştim.

Karahisar - Dumlupınar Meydan Muharabesi yapılırken, "Başkomu tanlık Meydan Muharebesi'nin yapıldığı g&#252;n" bir aralık, Nurettin P a ş a'yı kolordu komutanı Kemalettin Paşa'nın (şimdiki Berlin B&#252;y&#252;kel&#231;isi ) g&#246;zetleme noktasında, durumu d&#252;rb&#252;nle seyrederken bul dum. Birliklerimiz d&#252;şmanı yakından sıkıştırmış, nazik ve &#246;nemli bir du rum ortaya &#231;ıkmıştı. "D&#252;rb&#252;nle seyretmeyi bırakınız' Savaşı yakından ve bizzat idare etmek i&#231;in, ileri ateş mevzilerine gideceğiz" dedim.

Nurettin Paşa, bu kadar yaklaşmanın doğru olmadığını s&#246;y leyerek gitmek istemedi. Canım sıkıldı. "Siz burada kalabilirsiniz" dedim. Kemalettin Sami Paşa'ya : " Siz benimle geliniz! " dedim ve otomobilime y&#252;r&#252;d&#252;m. Kemalettin Paşa : "emredersiniz" dedi ve benimle beraber y&#252;r&#252;d&#252;. Bu davranış &#252;zerine, d&#252;rb&#252;n&#252;n başında yalnız bırakılan Nurettin Paşa'nın da arkamızdan geldiğini g&#246;rd&#252;k. De diğim yere gittik. Yunan ordusunun esareti ile sonu&#231;lanan o savaŞı, en ince noktalarına kadar bizzat idare ediyor ve gereken emirleri, doğrudan doğruya kolordu komutanlarına ve diğer komutanlara ben veriyordum.

Verdiğim emirlere g&#246;re tedbirler alınıp gerekli uygulamalara ge&#231;ilir ken, Ordu Komutanı Nurettin Paşa yanımda duruyor ve durumu seyrediyordu. Bir aralık, kolordu komutanını benim yanımdan uzaklaştı rarak bazı emirler vermeye kalkışmış... Kolordu Komutanı bu emirleri uygulanabilir nitelikte bulmamış; ordu komutanı ile kolordu komutanı arasında neredeyse saygısızca bir &#231;atışma durumu ortaya &#231;ıkmış. . . Kemalettin Sami Paşa, Nurettin Paşa'nınyanındanbiraz sert&#231;e bir muamele ile ayrılmış. . Bu durumun farkına vardım. Kemalettin Sami Paşa'yı yanıma &#231;ağırıp, s&#252;k&#251;net ve disiplini koruması gerektiğini s&#246;yledim. Daha sonra, yaInız olarak Nurettin Paşa'yı &#231;ağırttım. Genel olarak bazı sorular sordum ve anlatmak istedim ki, kolordu komutanına verdiği emrin ger&#231;ekten de uygulanması m&#252;mk&#252;n değildir. Komutanlar, emir vermiş olmak i&#231;in emir vermezler. Gerekli, uy gıılanabilir olan hususları emrederler ve emir verirken, kendini, o emri yerine getirecek olanın yerine koymak ere emrin nasıl yerine getirilip uy gulanacağını d&#252;ş&#252;nmek ve bilmek gerekir.

Hal terc&#252;mesi broş&#252;r&#252;n&#252;n 9' uncu sayfasında, Irak'tan sonra "Kaf kas cephesine gitmiş olan Nurettin Paşa'nın 3 &#252;nc&#252; Ordu B&#246;lgeleri Komutanlığı'nda ve Ordu Komutanlığı Vekilliği'nde bir s&#252;re" bulunduğu yazılıdır. Bu g&#246;revlerzn nasıl birer g&#246;rev olduğunu ve bu s&#252;renin ka&#231; g&#252;r olduğunu sormak l&#226;zımdır.

Nurettin Paşa, Kafkas Cephesinden İstanbul'a d&#246;n&#252;ş&#252;nde " Aydın, Muğla ve Antalya B&#246;lgeleri Komutanı" &#252;nvanı ile İzmir'e gitmiş ve orada bulduğu, &#231;oğunu 40 yaşından yukarı askerlik &#231;ağını aşmış erlerirt oluşturduğu dağınık birka&#231; birliği yeniden d&#252;zenleyerek ve yeni t&#252;rk menler kurarak 21' inci Kolorduyu meydana getirmiş.

Efendiler, kolordu kurma işi, son zamanda, Birinci D&#252;nya Savaşı' nın fantazileri sırasına ge&#231;mişti. &#214;zellikle, karşısında d&#252;şman bulunmayan sabit b&#246;lgelerde, askerlik şubeleri ve başkanlıkları kuruyormuş&#231;asına bir kolaylıkla, kolordu komutanlıkları kurulur ve yetkiler verilirdi. Ger&#231;ek ten b&#252;t&#252;n savaş cepheleri imdat diye feryat ederken, 21' inci Kolordu, de ğer verilen bir varlık olsaydı, Aydın b&#246;lgesinde y&#252;z&#252;st&#252; bırakılmazdı.

HAL TERC&#220;MESİ BROŞ&#220;R&#220;NE G&#214;RE NURETTİN PAŞA'NIN İSTANBUL'DA VE ANADOLU'DA G&#214;RD&#220;Ğ&#220; &#214;NEMLİ İŞLER NELERDİ?
Broş&#252;r&#252;n 16' ncı sayfasında Nuretti Paşa'nın "Anadolu'da Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının teşebb&#252;sleriyle başlayan Mill&#238; M&#252;cadele liderleri ile de ilişki kurarak..." İstanbul'da bir takım &#246;nemli işler yaptığından, sonunda İngilizler tarafından takibe başlanmış olduğundanu ve Mustafa Kemal Paşa 'dan aldığı davet yazılarında, artık İstanbul'dan &#231;ok Anadolu'da hizmet edilebileceğinin bildirilmesi &#252;zerine Anadolu'ya ge&#231;miş olduğundan s&#246;z ediliyor.

Efendiler, Nurettin Paşa'nın İstanbul'da İngilizlerle ve Damat Feri Paşa Kabinesi'yle anlaştığını,Ankara'da kurulan T&#252;rkiye B&#252;y&#252;k Millet Meclisi'nden ve onun h&#252;k&#251;metinden habersiz olarak, bizi, İstanbul ile uyuşturmaya &#231;alıştığını ve bu m&#252;nasebetle arada ge&#231;en telgraf haberleşmeleri &#252;zerine Ankara'ya geldikten sonraki davranışlarını yeri geldiğinde anlatmıştım. Bunları tekrar etmeyeceğim.

18'inci sayfada : Yukarıda sayılan vatan hizmetlerini başarı ile yerine getirmiş olan Nurettin Paşa ile B&#252;y&#252;k MiIlet Meclisi arasında bazı resm&#238; işlerden dolayı anlaşmazlık &#231;ıkması &#252;zerine, kendisi hemen Ankara'ya gelmiş ve bu anlaşmazlık olumlu bir &#231;&#246;z&#252;me bağlanarak giderilmiştir ifadesine rastlanmaktadır.

Nurettin Paşa'nın, H&#252;k&#251;met&#231;e nasıl Merkez Ordusu Komutanlığından alınarak Divan-ı Harb'e verilmek &#252;zere Ankara'ya getirildiğini ve Meclisin, kendisine karşı g&#246;sterdiği şiddetIi tepki, idamını isteyecek kadar ileri gitmişken, Başkomutan sıfatıyla, şahsen Meclis k&#252;rs&#252;s&#252;nden, N u r e t t i n P a ş a'yı savunarak nasıl kurtarmış olduğumu da a&#231;ıklamıştım. Burada yeri gelmişken yalnız bir noktaya dikkatinizi &#231;ekmek isterim. S&#246;z konusu broş&#252;rde yer alan ifadeye g&#246;re, bir T&#252;rkiye B&#252;y&#252;k Millet Meclisi vardır, bir de N u r e t t i n P a ş a... Bunlar karşı karşıya gelmişler ve aradaki anlaşmazlık giderilmiş... Bilindiği gibi, Meclis ile karşı karşıya gelebilen yalnız H&#252;k&#251;met'tir. Meclis'in karşısında H&#252;k&#252;met vardır. Bir ordu komutanı; bir vali ve herhangi bir makam sahibi Meclis'in muhattabı olamaz. Broş&#252;r&#252;n 18'inci sayfasının son satırları, Nurettin Paşa' nın Tanrının l&#251;tfuyla, vatanı tehlikeden kurtaran b&#252;y&#252;k zaferin başarıcısı ve yaratıcısı olduğunu, mill&#238; tarihe bu defa pek &#246;nemli ve benzeri g&#246;r&#252;lmemiş bir şeref ve iftihar sayfası eklemeyi sağlamış bulunduğu....." nu a&#231;ıklamaya ayrılmıştır.

NURETTİN PAŞA, ZAFERDEN PAY ALMAYA EN AZ HAKKI OLANLARDAN BİRİDİR
Efendiler, bu kadar c&#252;r'etli bir iddia karşısında Şaşırmamak ve b&#246;yle bir iddiayı garip karşılamamak m&#252;mk&#252;n değildir. Ger&#231;ekten de Nurettin Paşa genel taarruzda 1' inci Ordu Komııtanlığı'nda bulundu. Diğer b&#252;t&#252;n komutanlarla birlikte kendisine emrettiğimiz g&#246;revleri yapmaya &#231;alıştı. Bu durum, b&#252;t&#252;n T&#252;rk ordusuna ve ordumuzun b&#252;y&#252;k k&#252;&#231;&#252;k b&#252;t&#252;n komutanlarına, subaylarına ve her erine ait olmak tabi&#238; bulunan bir başarıyı ve şerefi, Nurettin Paşa'nın kendi şahsına malettirmesini gerektirmez. Bu iddia kadar anlamsız, asılsız ve ayıp bir şey olamaz. Nurettin Paşa'yı kazanılan zaferin yaratıcısı gibi g&#246;stermek olsa olsa kendisiyle alay etmek maksadına dayanabilir. Yoksa, Nurettin Paşa, B&#252;y&#252;k Zafer'in şerefinden pay almaya en az hakkı olanlardan biridir.

Efendiler, B&#252;y&#252;k Taarruz'da, Nurettin Paşa'yı, yalnız taarruzun ikinci g&#252;n&#252; Kocatepe'de yalnız bırakmıştım. &#199;&#252;nk&#252;, d&#252;şmanın yenildiğini ve geri &#231;ekileceğini anlamıştık. Yenilgisini bozguna &#231;evirmek ve geri &#231;ekilme hattını keserek d&#252;şman ordusunu esir etmek i&#231;in, artık Kocatepe'de değil, durumu daha genel olarak g&#246;zden ge&#231;irecek ve ona g&#246;re etraflı tedbirler alacak yerde bulunmamız gerekiyordu. O g&#252;n bile, Cephe Komutanı İsmet Paşa'nın uygun g&#246;r&#252;p benim imzam ile yazdığı cesaret verici kısa bir yazıyı telefonla okuyarak Nurettin Paşa 'nın maneviyatını kuvvetlendirmek i&#231;in tedbir almak gereği duyulmuştu.

NURETTİN PAŞA'YI VE ORDUSUNU BİZZAT TAKİP ETMEK VE Y&#214;NETMEK ZORUNDA KALDIM
Ondan sonra, Nurettin Paşa'yı ve ordusunu bizzat takip etmek ve y&#246;netimine m&#252;dahele etmek zorunda kaldım. B&#246;yle yapmasaydım, Nurettin Paşa'nın yaptığı hat&#226;ları d&#252;zeltmek g&#252;&#231;leşirdi. Dumlupınar'da, ordusunun Kurmay başkanı Emin Paşa'nın ileri hareket i&#231;in hazırladığı harek&#226;t emrinin kapsamını anlamayan, fakat anlamamış değil de daha iyisini d&#252;ş&#252;nmek ve yapmak istiyormuş gibi davranan Nurettin Paşa'nın bir kararsızlığa d&#252;şmesi &#252;zerine, kararsızlıkla ge&#231;irilecek zaman olmadığını hatırlatarak gereken talimatı bizzat yazdırdığım zaman Nurettin Paşa bana demiştiki: "Paşam siz bizi yalnız ve serbest bırakmıyorsunuz!" Buna orada bulunan Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa Hazretleri, cidd&#238; bir dille ve şu yolda cevap verdi : "Paşa, paşa dedi. Bu ordu bizim ve b&#252;t&#252;n memleketin g&#246;z bebeğidir. Onun sevk ve idaresini tesad&#252;fe bırakamayız! "

Dumlupınar'dan Uşak'a giderken, yolda Nurettin Paşan' nın aldığı tedbirlerdeki yetersizliğin farkına varıp, Nurettin Paşa'nın t&#252;menlerine bizzat emir vererek tedbir aldırmasaydım, Trikopis' in esir d&#252;şmesi m&#252;mk&#252;n olmayabilirdi. Uşak'ta beklenmedik k&#246;t&#252; bir durumla karşılaşabilirdik. İzmir'e vardıktan ve h&#252;k&#251;met dairesine girdikten sonra, g&#252;neyden gelen top ve t&#252;fek seslerini bizzat işitip, Nurettin Paşa'nın tedbirsizliğini ve gafletini anlayıp doğrudan doğruya kendim emir vererek tedbir aldırmasaydım, İzmir'e girmiş ve İzmir sokaklarında halkın arasına karışmış olan birliklerimizin, biz de i&#231;inde olduğumuz halde, paniğe kapıIarak darmadağın olması ihtimalden uzak değildi.

İşbilirlik ve ileri g&#246;r&#252;şl&#252;l&#252;k iddiasında bulunan Nurettin Paşa'nın, İzmir'de yabancı memurlarla yaptığı zapta ge&#231;miş konuşmasını bizzat d&#252;zeltmeseydim, İzmir'e girmekten doğan genel sevincin s&#246;nmesine yol a&#231;acak durumlardan ka&#231;ınmak belki de m&#252;mk&#252;n olmayacaktı.

Efendiler, bu s&#246;ylediklerim, ordunun b&#252;t&#252;n ileri gelenlerince bilinen ger&#231;eklerdir. Bu ger&#231;ekleri yalnız bir kişinin farketmediği anlaşılıyor. O da N u r e t t i n P a ş a 'dır. Kuşatıcı, galip, f&#226;tih, gazi &#252;nvanlarıyla kendini hatırlatmak gibi &#231;ocuk&#231;a bir sevdaya kapılan N u r e t t i n Paşa'nın, "K&#251;t&#252;l&#226;mare kuşatıcısı Nurettin Paşa" diye bir kartını g&#246;rm&#252;şt&#252;m. Nurettin Paşa bu kartı, Taşk&#246;pr&#252;'de otururken, Kastamonu Valisi ve o b&#246;lgenin komutanı bulunan Muhittin Paşa'ya (şimdiki Kahire B&#252;y&#252;kel&#231;isi) g&#246;ndermiş. Kartın boş yerlerine yazdığı yazılarda, karttaki &#252;nvana işaret ederek, "bunu da benden kimse alamaz ya!" diye bir ibare vardı. Muhittin Paşa, bu kartı ve karttaki yazıyı, akıl ve ferasetle bağdaşır g&#246;rememiş ve dikkate değer bulmuş olduğundan aynen bana g&#246;ndermişti. Evet, onu ondan kimse geri alamaz. Fakat onu ona veren de yoktur. Her başarılı savaşa katılan kimsenin, hakkı olmadığı halde kendisini başarının tek kazanıcısı ve galibi il&#226;n etmesi, &#246;rnek alınacak bir ahl&#226;k kuralı değildir. Memleketin &#231;ocuklarına, b&#246;yle asılsız tarz ve tavırlar takınma alışkanlıkları veremeyiz. Gelecek nesillere, b&#246;yle havadan galip, fatih olunabileceği gibi sakat bir d&#252;ş&#252;nceyi miras bırakamayız.

MİLLET VE TARİH &#220;NVAN VERMEKTE O KADAR C&#214;MERT DEĞİLDİR
Hal terc&#252;mesi broş&#252;r&#252;n&#252;n kapağındaki "gazi" &#252;nvanının kullanılmasına gelince, bu &#252;nvanı, Nurettin Paşa'ya (A.S.) harfleri verebilir. Fakat, ger&#231;ek ve kanun bununla yalnız ve sadece alay eder. Ger&#231;i savaşa "ya şehit ya da gazi olmak i&#231;in" gidilir. Genel olarak, kahramanlık meydanında &#246;lenlerin hepsine şehit derlerse de, sağ kalanların hepsine gazi &#252;nvanı verilmez. Bu &#252;nvanı ancak kanun verir. Meden&#238; bir milletin y&#252;ksek &#231;ıkarları uğruna yapmaya mecbur olduğu harpler, Arap aşiretlerinin dolayısıyla biribirine karşı a&#231;tıkları gazve (203) değildir. &#214;yle bile olsa, bu savaştan sağ salim &#231;ıkanlara belki yalnız anaIarı babaları takdir i&#231;in "benim gazi oğlum!" diyerek &#246;v&#252;n&#252;rler. Fakat millet ve tarih &#252;nvan vermekte o kadar c&#246;mert değildir.

Hal terc&#252;mesinin son sayfasından da bir c&#252;mle alarak bu hik&#226;yeye son verelim: Nurettin Paşa "Irak cephesinde iken yerli halk tarafından kendisine verilmiş bulunan, Peygamber Hazretlerinin Kerbel&#226;'da yatan torunu İmam H&#252;seyin Hazretleri 'nin m&#252;barek kılıcını taşımakla şeref duymaktadır."

Efendiler, bu ne l&#226;ftır!

Kerbel&#226;, Peygamber'in torunu, imam, m&#252;barek kılı&#231;, şeref duymak gibi, cahil takımının hoşuna gidecek l&#226;flarla milleti kandırma politikasını benimseyenler, artık insaf etsinler!.. Millet de dikkat ve uyanıklığını artırsın !. .

Efendiler, tek başlarına hareket ederek başarı elde edemeyecelclerini anlayan bazı kimseler de ikiy&#252;zl&#252; davranışlarla i&#231;imize girme yolunu bulabilmişlerdir. Bunların i&#231;y&#252;z&#252; İkinci Meclis toplanıp g&#246;reve başladıktan sonra g&#246;r&#252;lecektir.

LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI
T&#252;rkiye B&#252;y&#252;k Millet Meclisi'nin ikinci se&#231;im d&#246;nemi, yeni T&#252;rkiye Devleti'nin tarihinde, mutlu bir ge&#231;iş devresine rastladı. Ger&#231;ekten de d&#246;rt yıllık istikl&#226;l m&#252;cadelemiz, milletimizin şanına l&#226;yık bir barış ile sonu&#231;lanmış bulunuyordu.

24 Temmuz 1923'te, Lozan'da imza edilen antlaşma, 24 Ağustos 1923'te Meclis'te onaylandı.

MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASINDAN SONRA T&#220;RKİYE'YE YAPILAN D&#214;RT BARIŞ TEKLİFİ ARASINDA BİR KARŞILAŞTIRMA
Efendiler, Mondros Ateşkes Anlaşması'ndan sonra, d&#252;şman devletler tarafından T&#252;rkiye'ye d&#246;rt defa barış şartları teklif edilmiştir. Bunların birincisi, S&#233;vres taslağıdır. Bu taslak hi&#231;bir g&#246;r&#252;şmenin &#252;r&#252;n&#252; olmayıp itilaf Devletleri tarafından Yunan Başvekili M&#246;sy&#246; Vezinones'un da katılmasıyla d&#252;zenlenmiş ve Vahdettinn 'in h&#252;k&#252;meti tarafından 10 Ağustos 1920'de imza edilmiştir.

Bu taslak, T&#252;rkiye B&#252;y&#252;k Millet Meclisi'nce tartışılmaya değer bile sayılmamıştır.

İkinci barış teklifleri, Birinci İn&#246;n&#252; Muharebesi'nden sonra toplanan Londra Konferansı'nın sonunda 12 Mart 1921 tarihinde yapılmıştır. Bu teklifler S&#233;vres Antlaşması'na bazı değişiklikler getiriyor ise de, &#252;zerinde durulmamış olan meselelerde S&#233;vres taslağındaki maddelerin olduğu gibi bırakıldığını kabul etmek gerekir.

Bu teklifler, bizce tartışılmaya yol a&#231;madan İkinci İn&#246;n&#252; Muharebesi'nin başlamasıyla sonu&#231;suz kalmıştır.

&#220;&#231;&#252;nc&#252; barış teklifleri, 22 Mart 1922'de, yani Sakarya zaferinden ve Fransızlarla imzalanan Ankara Anlaşması'ndan sonra ve yakında yeni bir taarruzumuzun beklendiği sıralarda, Paris'te toplanan İtilaf Devletleri Dışişleri Bakanları tarafından yapılmıştır. Bu tekliflerde, artık işe S&#233;vres taslağını temel olarak ele alma usul&#252;nden vazge&#231;ilmiş ise de, ana gayeleri ile milli gayemizi ger&#231;ekleştirmekten uzaktı. D&#246;rd&#252;nc&#252; teklif Lozan Antlaşması'nın imzalanmasıyla sonu&#231;lanan g&#246;r&#252;şmelerdir.

İtilaf Devletleri'nce T&#252;rkiye'ye kabul ettirilmesi d&#252;ş&#252;n&#252;len esaslar ile, Milli M&#252;cadele sayesinde ulaşılan sonucu a&#231;ık&#231;a g&#246;zler &#246;n&#252;ne serebilmek i&#231;in, bu d&#246;rt t&#252;rl&#252; teklif arasında en &#246;nemli noktaları i&#231;ine alacak şekilde kısa bir karşılaştırma yapmayı yararlı sayarım.

1. SINIRLAR
a ) Trakya sınırı :

S&#233;vres'de : &#199;atalca hattından biraz ileride bulunan Podima - Kalikratya hattı.

Mart 1921 teklifinde : S&#246;z konusu edilmemiştir.

Mart 1922 teklifinde : Tekirdağ bize, Babaeski Kırkkilise (204) ve Edirne Yunanlılara kalacak şekilde bir hat.

Lozan'da : Karaağa&#231;'da bizde olmak &#252;zere Meri&#231; hattı.

b )İzmir b&#246;lgesi :

S&#233;vres taslağında : Bu b&#246;lgenin sınırları Kuşadası, &#214;demiş, Salihli, Akhisar ve Kemer iskelesine az&#231;ok yakın yerlerden ge&#231;mektedir.

Bu b&#246;lge, T&#252;rk hakimiyetinde kalacak, fakat T&#252;rkiye, bu hakimiyetini kullanma hakkını Yunanistan'a devredecek. T&#252;rk hakimiyetinin belirtisi oiarak,İzmir şehrinin dış istihkamlarından birinde T&#252;rk bayrağı bulunacak. Bir b&#246;lge meclisi toplanacak ve beş yıl sonra bu meclis, bu b&#246;lgenin s&#252;rekli olarak Yunanistan'a katılmasına karar verebilecekti.

Mart 1921 teklifinde : İzmir şehri T&#252;rk hakimiyetinde kalacak, İzmir şehrinde bir Yunan kuvveti bulunacak ve İzmir b&#246;lgesinin geri kalan yerlerinde, &#231;eşitli unsurların n&#252;fus oranlarına g&#246;re oluşturulacak bir jandarma birliği g&#246;rev alacak ve buna İtilaf Devletleri'nin subayları komuta edecek.

Y&#246;netim işlerinde de yine aynı n&#252;fus oranı g&#246;z &#246;n&#252;nde bulundurulacak, b&#246;lgenin Milletler Cemiyeti'nce tayin edilecek bir Hristiyan valisi olacak, bunun yanında se&#231;im yoluyla kurulmuş bir meclis ile bir danışma kurulu bulunacak. Valilik&#231;e, T&#252;rkiye'ye gelir artışına g&#246;re ayarlanacak bir vergi konacak; bu anlaşma beş yıl s&#252;re ile ge&#231;erli olup iki taraftan birinin isteği &#252;zerine Milletler Cemiyeti'nce değişikliğe uğratılabilecek.

Mart l922 teklifinde : B&#252;t&#252;n Anadolu ve dolayısıyla İzmir de bize geri verilecek yolunda aldatıcı bir vaat. İzmir Rumları'nın y&#246;netime adaletli bir şekilde katılmasını sağlamak i&#231;in ve aynı hakkın Yunanistan'da kalacak Edirne T&#252;rklerine de verilmesi şartıyla bir usul tespiti konusunda Ytil&#226;f Devletleri, T&#252;rkiye ve Yunanistan ile anlaşacaklardır.

Lozan'da : Elbette bu gibi meseleler s&#246;z konusu bile edilmemiştir.

c) Suriye sınırı :

S&#233;vres'de : Akdeniz kıyısında aşağı yukarı Karataş burnundan başlayarak Osmaniye, Bah&#231;e, Gaziantep, Birecik, Urfa, Mardin ve Nusaybin'i epey g&#252;neyde ve Suriye topraklarında bırakan bir sınır.

Mart 1921'de : Aşağı yukarı şimdiki sınır olmak &#252;zere Fransızlarla ayrıca bir anlaşma imzalanmıştır.

Lozan'da : 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlaşması'ndaki sınır olduğu gibi bırakılmıştır.

d) Irak sınırı :

S&#233;vres'de : İmadiye bizde kalmak şartıyla, Musul ilinin kuzey sınırı.

Mart 1921 teklifinde : S&#246;z konusu edilmemiştir.

Mart 1922 teklifinde : S&#246;z konusu edilmemiştir.

Lozan'da : &#231;&#246;z&#252;m&#252; daha sonraya bırakılmıştır.

e) Kafkas sınırı:

S&#233;vres'de : T&#252;rk - Ermeni sınırının tayini Amerika Cumhurbaşkanı W i l s o n 'a bırakılmıştır. W i l s o n, sınır olarak Karadeniz kıyısında Giresun'un doğusundan başlayan, Erzincan'ın batı ve g&#252;neyinden, Elmalı, Bitlis ve Van G&#246;l&#252;n&#252;n g&#252;neyinden ge&#231;en ve bir&#231;ok noktada Birinci D&#252;nya Savaşı'ndaki T&#252;rk - Rus Cephesini izleyen bir hattı g&#246;stermiştir.

Mart 1921 teklifinde : Milletler Cemiyeti bir Ermeni yurdu kurulması i&#231;in doğu illerinden Ermenistan'a bırakılacak toprakların tespiti i&#231;in bir komisyon kuracak, T&#252;rkiye bu komisyonun kararını kabul edecek.

Lozan'da : Bu konu ortadan kaldırılmıştır.

f ) Boğazlar b&#246;lgesi :

S&#233;vres'de : Rumeli'nin T&#252;rkiye'de kalan b&#252;t&#252;n par&#231;aları.

Anadolu'nun Adalar Denizi &#252;zerinde aşağı yukarı İzmir b&#246;lgesinin sınırından başlayarak Manyas G&#246;l&#252;n&#252;n g&#252;neyine, Bursa'nın ve İznik'in biraz kuzeyinden ve Sapanca G&#246;l&#252;n&#252;n batı ucundan Ahabadr (205) deresinin g&#246;le d&#246;k&#252;şd&#252;ğ&#252; yere kadar uzanan bir hatla sınırlandırılmış b&#246;lge. Bu b&#246;lgelerde asker bulundurmak ve asker&#238; harekatta bulunmak hakkı yalnız İtilaf Devletleri'ne aittir. Bu b&#246;lgedeki T&#252;rk jandarması da İtilaf Devletleri'nin komutası altında olacaktır.

İtilaf Devletleri, bu b&#246;lge i&#231;inde, asker&#238; maksatlarla kullanılabilecek yol ve demiryolu yapımını yasaklayabileceği gibi, yapılmış olan yollardan bu gayeyle kullanılacak olanları da tahrip ettirebilecektir.

Mart l921 teklifinde : &#199;anakkale g&#252;neyinde Bozcaada (206) karşısınndan Karabiga'ya &#231;ekilen hattın kuzeyi ile Boğazi&#231;i'nin her iki yakasında - 25 kilometrelik bir b&#246;lge.

&#199;anakkale boğazına hakim olan her iki tarafındaki adalar .

İtilaf Devletleri yalnız Yunanistan'a kalacak olan Gelibolu ve bize kalacak olan &#199;anakkale'de asker bulunduracak b&#246;ylece, İstanbul'u ve İzmit yarımadasını boşaItacak, T&#252;rkiye'nin İstanbul'da asker bulundurmasına ve Anadolu'dan Rumeli'ye ve Rumeli'den Anadolu'ya asker ge&#231;irmesine izin verecektir.

Mart 1922 teklifinde : &#199;anakkale'nin g&#252;neyinde Erdek yarımadası dışarda kalmak &#252;zere &#199;anakkale sancağı. Boğazi&#231;inin g&#252;neyinde o zaman tarafsız sayılan b&#246;lge, yani aşağı yukarı İzmit yarımadası askersiz b&#246;lge olacaktır.

Bizde İtilaf Devletleri'nin işgal kuvvetleri kalmayacaktır.

Lozan'da : Gelibolu yarımadası ile Kumbağı, Baklaburnu hattının g&#252;ney - doğusu, &#199;anakkale b&#246;lgesinde kıyıdan yirmi kilometrelik bir yer ve Boğazi&#231;i'nin iki yakasında kıyıdan on beş kilometrelik birer b&#246;lge ve Marmara da da İmralı dışındaki adalarla İmroz ve Bozcaada askerden arınmış bir duruma getirilecektir.

Hi&#231; bir yerde İtilaf Devletleri'nin işgal kuvvetleri kalmayacaktır.

2. K&#220;RDİSTAN
S&#233;vres'de : Fırat'ın doğusunda ve Ermenistan, Irak ve Suriye arasında kalan b&#246;lge i&#231;in İtilaf Dcvletleri temsilcilerinden kurulacak bir komisyon &#246;zerk bir y&#246;netim şekli hazırlayacaktır.

Antlaşmanın imzalanmasından bir yıl sonra bu b&#246;lgenin K&#252;rt halkı Milletler Cemiyeti Meclisi'ne başvurarak K&#252;rtlerin &#231;oğunluğunun T&#252;rkiye'den ayrı bağımsız bir devlet kurmak istediklerini ispat ederse ve MecIis de bunu kabul ederse, T&#252;rkiye bu b&#246;lgedeki her t&#252;rl&#252; haklarından vazge&#231;ecektir.

Mart l92l teklifinde : İtilaf Devletleri,şimdiki durumu g&#246;z&#246;n&#252;nde bu konuda S&#233;vres taslağında değişiklik yapılmasını dikkate alma eğilimindedir. Şu şartla ki, &#246;zerk y&#246;netilen b&#246;lgelerle K&#252;rt ve Asuri - Geldani &#231;ıkarlarının yeterince korunması i&#231;in tarafımızdan kolaylıklar g&#246;sterilsin.

Mart l922 teklifinde : S&#246;z konusu edilmemiştir.

Lozan'da : Elbette s&#246;z konusu ettirilmemiştir.

3. İKTİSADİ N&#220;FUZ B&#214;LGELERİ
S&#233;vres AntIaşması'ndan sonra İtilaf Devletleri'nin aralarında imza ettikleri &#252;&#231;l&#252; anlaşmaya (207) g&#246;re :

a)Fransız n&#252;fuz b&#246;lgesi :

Suriye sınırıyla aşağı yukarı Adana ilinin batı ve kuzey sınırı, Kayseri ilie Sivas'ın kuzeyinden ge&#231;en Muş'u dışarıda bırakarak bu kasabaya yaklaştıktan sonra Cizre'ye giden bir hattın i&#231;inde kalan b&#246;lge.

b) İtalyan n&#252;fuz b&#246;lgesi :

İzmit yarımadasından &#231;ıktıktan sonra Afyonkarasihar'a kadar Anadolu demiryolu hattı ve oradan Kayseri yakınlarında Erciyas dağı y&#246;resine kadar giden hatla İzmir b&#246;lgesi, Adalar Denizi, Akdeniz ve Fransız b&#246;lgesi arasında kalan b&#246;lge.

Mart l92l'de : Bekir Sami Bey ile Fransız ve İtalyan Dışişleri Bakanları arasında imza olunup h&#252;kumet&#231;e reddedilen anlaşmalara g&#246;re:

a) Fransız n&#252;fuz b&#246;lgesi :

O sırada Fransız işgali altında bulunan yerlerle Sivas, Elazığ ve Diyarbakır illeri.

b) İtalyan n&#252;fuz b&#246;lgesi:

Antalya, Burdur, Muğla, Isparta sancaklarıyla Afyonkarahisar, K&#252;tahya, Aydın ve Konya sancaklarının daha sonra tayin edilecek kısımları.

Mart 1922 teklifinde: S&#246;z konusu edilmemiştir.

Lozan'da : S&#246;z konusu edilmemiştir.

4.İSTANBUL
S&#233;vres'de : AntlaŞma samimiyetle uygulanmadIĞI takdirde İstanbul da bizden alınacaktır.

Mart 1921 teklifinde : Bu tehdidin kalkacağı, T&#252;rkiye'nin İstanbul'da asker bulundurabileceği ve Boğazi&#231;i'nin &#231;evresindeki askerden arınmış b&#246;lgeden asker&#238; kuvvet ge&#231;irilmesine izin verileceği belirtilmiştir.

Mart 1922 teklifinde : İstanbul'dan &#231;ıkarılacağımız tehdidinin kaldırılacağı ve İstanbul'da bulundurulabilecek T&#252;rk kuvvetinin arttırılacağı vaad edilmektedir.

Lozan'da : S&#246;z konusu olmamıştır.

5. VATANDAŞLIK
S&#233;vres'de : Gerek Yunanistan da dahil olmak &#220;zere İtilaf Devletleri'nden gerek yeni kurulan devletlerden birinin (Ermenistan v.b.) vatandaşlığına girmek isteyen T&#252;rk uyruklulardan hi&#231; kimseye T&#252;rk H&#252;k&#252;meti'nce engel olunmayacak ve bunların yeni vatandaşlığı kabul edilecektir.

Mart 1921 teklifinde : S&#246;z konusu edilmemiştir.

Mart 1922 teklifinde : S&#246;z konusu edilmemiiştir.

Lozan Antlaşmasında : S&#246;z konusu edilmemiştir.

Ancak, g&#246;r&#252;şmeler sırasında, İtilaf Devletleri, bir kimsenin vatandaşlığını tayin hususunda, T&#252;rkiye'deki yabancı el&#231;ilik ve konsoloslukların verecekleri belgelerin yeterli sayılmasını istemişlerdi. Bu teklif, S&#233;vres taslağının yukarıda s&#246;z konusu olan 128' inci maddesinin yeni bir şekliydi. Hi&#231; ş&#252;phe yok ki tarafımızdan reddedilmiştir.

6. ADLİ KAPİT&#220;LASYONLAR
S&#233;vres'de : İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya'nın temsil edildikleri d&#246;rt &#252;yeden kurulu bir komisyon, kapit&#252;lasyonlardan yararlanan diğer devletlerin uzmanlarıyla birlikte yeni bir usul d&#252;zenleyecek ve Osmanlı H&#252;kumeti'ne danıştıktan sonra bu usul&#252; tavsiye edebilecek.

Osmanlı H&#252;kumeti bu usul&#252; kabul edeceğini şimdiden taahh&#252;t edecek.

Mart 1921 teklifinde : Bu komisyonda T&#252;rkiye'nin de temsil edilmesine İtilaf Devletleri razı olmaktadır.

Mart 1922 teklifinde : Aynı teklif.

Lozan'da : Kapit&#252;lasyonlarla ilgili hi&#231;bir kayıt yoktur.

Danışma niteliğinde olmak &#252;zere birka&#231; yabancı uzmanı beş yıl i&#231;in hizmetimize almayı kabul ettik.

7. AZINLIKLARIN KORUNMASI
S&#233;vres'de : 1918 Ateşkes Antlaşmalarından sonra yapılan b&#252;t&#252;n antlaşmalarda yer alan h&#252;k&#252;mlerden başka, T&#252;rkiye'ye, &#246;zellikle a?aşağıdaki hususlar kabul ettirilmek istenmiştir :

a) Yerlerinden ayrılmış olan ve T&#252;rk olmayan b&#252;t&#252;n halkın eski yerlerine g&#246;nderilmesi.

Başkanları Milletler Cemiyeti'nce tayin edilecek olan hakem komisyonları vasıtasıyla bunların haklarının geri verilmesi; bu komisyonlar istedikleri takdirde, T&#252;rk olmayan halkIn zarar g&#246;rm&#252;ş mal ve m&#252;lklerinin onarımı i&#231;in de &#252;cretleri h&#252;kumet&#231;e &#246;denecek iş&#231;ilerin sağlanması, zorla g&#246;&#231; ettirme ve buna benzer işlerde parmağı bulunduğu, s&#246;z konusu komisyonlar tarafından iddia edilen b&#252;t&#252;n şahısların s&#252;rg&#252;n edilmesi v.b.

b) T&#252;rk H&#252;kumeti, azınlıkların parlamentoda kendi n&#252;fusları oranında temsil edilmelerini sağlayan bir se&#231;im kanunu tasarısını, iki yıl i&#231;inde İtilaf Devletleri'ne sunacaktır.

c) Patrikhaneler ile bunlara benzer kuruluşlara tanınmış olan b&#252;t&#252;n imtiyazlar arttırılarak daha da sağlamlaştırılmakta ve bunların idare ettikleri okul, yetimhane v.b. konusunda og&#252;ne kadar h&#252;kumetin sahip olduğu sınırlı denetleme hakkı da elinden alınmaktadır.

d) İtilaf Devletleri, Milletler Cemiyeti Meclisi'nin g&#246;r&#252;ş&#252;n&#252; aldıktan sonra, bu kararların uygulanmasını sağlayacak gerekli tedbirleri tespit edecektir . T&#252;rkiye, bu konuda sonradan alınacak her tedbiri kabul edeceğini şimdiden taahh&#252;t edecektir.

Mart 1921 teklifinde : Azınlıklar s&#246;z konusu edilmemiştir. Bu teklifte S&#233;vres'de yapılacak değişiklikler yeraldığı i&#231;in, bundan, adı ge&#231;en antlaşmanın azınlıklarla ilgili b&#246;l&#252;m&#252;n&#252;n değiştirilmeveceği sonucu &#231;ıkarılabilir.

Mart 1922 teklifinde : T&#252;rkiye ve Yunanistan'daki azınlıklarIa ilgili bir sıra tedbirin teklif edileceği ve bunların gereğince uygulanmasını kontrol i&#231;in Milletler Cemiyeti'nce komiserler tayin edileceği yazılıdır.

Bu bir sıra tedbirin neler olduğu a&#231;ıklanmamıştır.

Lozan'da : Misak-ı Milli'mizde kabul etmiş olduğumuz &#252;zere ve yaInız M&#252;sl&#252;man olmayanlar i&#231;in Birinci D&#252;nya Savaşı'ndan sonra yapılan b&#252;t&#252;n milletlerarası antlaşmalarda yer alan h&#252;kumler.

8. ASKERLİKLE İLGİLİ H&#220;K&#220;MLER
S&#233;vres'de :

a) T&#252;rkiye'nin silahlı kuwetleri şu sayıları aşmayacaktır.

Saray Muhafız Birliği 700 Kişi

Jandarma 35.000 Kişi

Jandarmayı desteklemek &#252;zere &#246;zel birlikler 15.000 Kişi 50.700 Kişi

Bu sayıya Harp Akademisi ve asker&#238; okullar &#246;ğrencileri ile, depo birliklerinde ve &#231;eşitli g&#246;revlerde &#231;aly? an er ve subaylar da dahildir.

&#214;zel birliklerin 15 batarya dağ topu bulunabilecek, sahra veya ağır top olmayacaktır.

Memleket, &#231;eşitli b&#246;lgelere ayrılacak ve her b&#246;lgede bir jandarma birliği (legion) bulunacaktır.

Jandarmanın topu ve teknik ara&#231;ları bulunmayacaktır.

&#214;zel birlikler, kendi b&#246;lgelerinin dışında kullanılamayacaktır.

Jandarma subayları arasında, sayıları 1.500'&#252; ge&#231;memek &#252;zere yabancı subaylar bulunacaktır. Her b&#246;lgedeki yabancı subaylar aynı milletten olacaktır. &#214;zel birliklerin erleriyle, jandarmalar hep paralı olup bunlar en az iki yıl askerlik yapacak ve mecburi askerlik hizmeti kalkacaktır.

Her b&#246;lgedeki birliğe alınacak er ve &#231;eşitli unsurların birlikte temsil edilmesine m&#252;mk&#252;n olduğu kadar dikkat edilecektir.

Deniz kuvvetlerimiz, yedi gambot ve altı torpidoyu ge&#231;meyecek, hi&#231;bir u&#231;ağımız ve g&#252;d&#252;ml&#252; balonumuz olmayacaktır.

İtilaf Devletleri'nin kara, deniz ve hava denetleme komisyonlarının memleketimiz i&#231;inde her t&#252;rl&#252; denetleme hakları olacaktır. &#214;zellikle Kara Denetleme Komisyonu :

T&#252;rkiye'nin kullanabileceği polis, g&#252;mr&#252;k&#231;&#252;, orman korucusu v.b. g&#246;revlilerin sayısını tayin etme, artacak silah ve cephanemizi teslim alma, memleketimizi b&#246;lgelere ayırma, her b&#246;lgede bulunacak jandarma ve &#246;zel birlik sayısını tespit etme, bunların hangi işlerde ve ne şekilde &#231;alıştırıldıklarını denetleme, yabancı subayların sayılarını ve oranlarını tayin etme ve h&#252;k&#252;metle işbirliği yaparak yeni silahlı kuvvetlerimizi d&#252;zenleme gibi işlerle g&#246;revli olacaktır.

Mart 1921 teklifinde :

Jandarma sayısı 45.000'e, &#246;zel birliklerin sayısı 30.000'e &#231;ıkarılmıştır.

Jandarmanın memleket i&#231;indeki dağıtım şekli, yukarıda s&#246;z&#252; edilen İtilaf Devletleri temsilcilerinden kurulu Denetleme Komisyonu ile h&#252;k&#252;met arasında anlaşmaya varılarak tespit edilecektir.

Jandarma subay ve astsubay oranı arttırılacakır. Yabancı subayların sayısı azaltılacak ve bunların birliklere dağıtılması Denetleme Komisyonu ile h&#252;kumet arasındaki anlaşmaya g&#246;re kararlaştırılacaktır ( Bununla, belki de her b&#246;lgede aynı milletten yabancı subayların bulunmayacağı kastedilmiştir).

Mart 1922 teklifinde : Paralı asker usul&#252;n&#252;n devam ettirilmesi, Jandarmanın 45.000'e, &#246;zel birtiklerin 40.000' e &#231;ıkarılması.

Jandarmada, yabancı subaylara g&#246;rev verilmesi T&#252;rkiye'ye tavsiye edilmekle birlikte, bu nokta şart olarak ileri s&#252;r&#252;lmemektedir.

Lozan'da : Trakya ve Boğazlar'da askerden arınmış duruma getirilen b&#246;lgelerle ilgili sınırlandırmalar dışında hi&#231;bir kayıt yoktur. &#220;stelik, Boğazi&#231;i'nin iki yakasındaki askerden arınmış b&#246;lgede, 12.000 asker bulundurabilme hakkını elde etmişizdir.

9. CEZA
S&#233;vres projesinde: T&#252;rkiye harp sırasında harp kurallarına aykırı şekilde hareket etmiş veya T&#252;rkiye i&#231;inde zul&#252;m yapmış, zorla s&#252;rg&#252;n etme v.b. işlere karışmış olan kimseleri, istedikleri takdirde, İtilaf Devletleri'ne (Yunanistan dahil) ve T&#252;rkiye'den toprak almış devletlere (Ermenistan v.b.) teslim edecektir. Bu gibi kimseler, kendilerini isteyen devletin Divan-ı Harb'i tarafından yargılanıp cezalandırılacaktır.

Mart 1921 teklifinde : İtilaf Devletleri'nin teklifinde bundan s&#246;z edilmemiştir. Ancak, B e k i r S a m i B e y 'in, İngilizlerle imza etmiş olduğu esirlerin geri verilmesi ile ilgili s&#246;zleşmede, elimizdeki b&#252;t&#252;n İngilizleri serbest bırakarak bir kısım T&#252;rkleri su&#231;lu sayıp İngilizlerin elinde bırakmaya razı olması, S&#233;vres taslağında yer alan &#246;nceki h&#252;k&#252;mlerin daha hafifletilmiş şeklinden başka bir şey değildir.

Mart 1922'de : Bu konu &#252;zerinde durulmamıştır.

Lozan'da : Bundan s&#246;z edilmemiştir.

10. MALİ H&#220;K&#220;MLER
S&#233;vres'de : İtilaf Devletleri, T&#252;rkiye'ye yardım olsun diye, İngiliz , Fransız ve İtalyan temsilcilerinden kurulu bir Maliye Komisyonu oluşturacaklar; bu komisyonda danışman olarak bir T&#252;rk komiseri bulunacaktır.

Bu komisyonun g&#246;rev ve yetkileri aşağıdaki şekilde olacaktır:

a) T&#252;rkiye'nin gelirlerini korumak ve artırmak i&#231;in her t&#252;rl&#252; tedbiri alacaktır.

b ) T&#252;rk Meclis-i Mebusanı'na sunulacak olan b&#252;t&#231;e, daha &#246;nce Maliye Komisyonu'na verilecek ve onun kabul ettiği şekilde Meclis'e g&#246;nderilecektir. Meclis'in yapacağı değişiklikler, ancak komisyonca uygun g&#246;r&#252;l&#252;rse y&#252;r&#252;rl&#252;ğe konabilecektir.

c) Komisyon, mali kanun ve t&#252;z&#252;klerin uygulanmasını, doğrudan doğruya kendisine bağlı bulunan ve &#252;yeleri kendisinin uygun bulacağı kimselerden se&#231;ililip tayin edilecek olan T&#252;rk Maliye Teftiş Hey'eti vasıtasıyla denetleyecektir.

d) D&#252;yun-ı Umumiye (208) idaresi ve Osmanlı Bankası ile anlaşarak T&#252;rkiye'nin para işlerini d&#252;zenleyecek ve d&#252;zeltecektir.

e) T&#252;rkiye'nin, D&#252;yun-ı Umumiye'ye ayrılan gelirleri dışındaki b&#252;t&#252;n gelirleri bu Maliye Komisyonu'nun emrine verilecektir. Komisyon bunlarla :

&#214;nce, kendisine ve T&#252;rkiye'de kalacak olan İtilaf Devletleri işgal kuvvetlerine ait giderleri karşıladıktan sonra, 30 Ekim 1918 tarihinden beri İtilaf Devletleri ordularının gerek bug&#252;nk&#252; T&#252;rkiye'de gerek Osmanlı İmparatorluğu'nun başka yerlerindeki giderlerini &#246;deyecektir.

ikinci olarak, T&#252;rkiye y&#252;z&#252;nden zarar g&#246;rm&#252;ş olan İtilaf Devletleri uyruklularının zarar ve ziyanını &#246;deyecektir.

T&#252;rkiye'nin ihtiya&#231;ları bundan sonra dikkate alınacaktır.

f ) H&#252;kumet&#231;e verilecek her bir imtiyaz i&#231;in Maliye Komisyonu'nun uygun bulması şarttır.

g) Bug&#252;n y&#252;r&#252;rl&#252;kte olan ,bazı gelirlerin doğrudan doğruya D&#252;yun-ı Umumiye tarafından toplanması usul&#252;, Komisyon'un onayı ile m&#252;mk&#252;n olduğu kadar genişlemesine yaygınlaştırılacak ve b&#252;t&#252;n T&#252;rkiye'ye uygulanacaktır.

G&#252;mr&#252;kler, Maliye Komisyonu tarafından tayin veya işten &#231;ıkarılabilecek ve kendisine karşı sorumlu olacak bir genel m&#252;d&#252;r&#252;n y&#246;netiminde bulunacaktır.

Mart 1921 teklifinde : Yukarıda s&#246;z&#252; edilen Maliye Komisyonu T&#252;rk Maliye Nazırının fahri başkanlığı altında bulunacaktır. Komisyonda bir T&#252;rk temsilci bulunacak ve bunun, T&#252;rk maliyesi ile ilgili konularda oyu olacaktır. İtilaf Devletleri'nin mali &#231;ıkarları ile ilgili konularda ise, T&#252;rk temsilcinin yetkisi, ancak danışma niteliğinde olacaktır.

T&#252;rk parlamentosu, T&#252;rk Maliye Nazırı ile Maliye Komisyonu tarafından ortaklaşa hazırlanacak olan b&#252;t&#231;ede değişiklik yapma yetkisini taşıyacaktır. Fakat bu değişiklik b&#252;t&#231;enin denkliğini bozacak şekilde ise, b&#252;t&#231;e onaylanmak &#252;zere yeniden Maliye Komisyonu'na g&#246;nderilecektir.

T&#252;rk h&#252;k&#252;meti, imtiyazlar verme hakkını yine elde edecektir. Ancak, T&#252;rk Maliye Nazırı bu konudaki s&#246;zleşmelerin, T&#252;rk hazinesinin &#231;ıkarlarına uygun olup olmadığını, Maliye Komisyonu ile birlikte inceleyecektir ve bu konuda ortaklaşa bir karar alacaktır.

Mart 1922 teklifinde : Maliye Komisyonu kurulmasından vazge&#231;ilmektedir. Fakat, İtilaf Devletleri'ne olan savaştan &#246;nceki bor&#231;ların ve aşırı olmayan bir tazminatın &#246;denmesi konusundaki gerekli denetlemenin T&#252;rk hakimiyeti ilkesi ile bağdaştırılmasına &#231;alışılacaktır.

Savaştan &#246;nceki D&#252;yun-ı Umumiye komisyonu olduğu gibi bırakılacak, yukarıda belirtilen iş i&#231;in İtilaf Devletleri'nce bir tasfiye komisyonu kurulacaktır.

Lozan'da : Bu gibi bağlayıcı h&#252;k&#252;mlerin hepsi kaldırılmıştır.

11. İKTİSADİ H&#220;K&#220;MLER
S&#233;vres'de : Kapit&#252;lasyonlardan yararlanma hakkı savaştan &#246;nce bunlardan yararlanan İtilaf Devletleri uyruklularına geri verilecek; bu hak, bunlardan daha &#246;nce yararlanmamış olan Yunanistan, Ermenistan v.b. devletler uyruklarına da tanınacaktır.

(Bu haklar arasında, bir&#231;ok vergiden muaf olma hakkının bulunuşu ve vatandaşlık b&#246;l&#252;m&#252;nde g&#246;r&#252;ld&#252;ğ&#252; &#252;zere, her T&#252;rk vatandaşının, İtilaf Devletleri'nden birinin vatandaşlığına girmesine engel olma hakkının bizden alındığı hesaba katılırsa, bu h&#252;km&#252;n genişIiği daha iyi anlaşılır).

G&#252;mr&#252;k tarifeleri i&#231;in 1907 tarifesi ( % 8 ) yeniden y&#252;r&#252;rl&#252;ğe konulmaktadır.

T&#252;rkiye, İtilaf Devletleri gemilerine en azından T&#252;rk gemilerine verdiği hakkı tanıyacaktır.

Yabancı postalar yeniden kurulacaktır.

Mart 1921 teklifinde: Bazı şartlara bağlı olarak yalnız yabancı postaların kaldırılmasının d&#252;ş&#252;n&#252;leceği s&#246;ylendiğine g&#246;re, diğer h&#252;k&#252;mler olduğu gibi bırakılmaktadır.

Mart 1922 teklifinde : İngiliz, Fransız, İtalyan, Japon ve T&#252;rk temsilcilerinden ve kapit&#252;lasyonlardan yararlanan &#246;teki devletlerin uzmanlarından oluşan bir komisyon, barışın y&#252;r&#252;rl&#252;ğe girmesinden sonra ge&#231;ecek &#252;&#231; ay i&#231;inde, İstanbul'da toplanıp kapit&#252;lasyon sisteminin değiştirilmesiyle ilgili teklifler hazırlayacaktır.

Bu teklifler, mali konularda, yabancı uyrukluların T&#252;rklerle eşit vergi vermesini sağlayacaktır. Bu tekliflerde, g&#252;mr&#252;k vergisinde gerekli g&#246;r&#252;lecek değişikliklerin yapılmasına da yer verilecektir.

Lozan'da : Kapit&#252;lasyonların her t&#252;rl&#252;s&#252; k&#246;k&#252;nden ve ebedi olarak kaldırılmıştır.

12. BOĞAZLAR KOMİSYONU
S&#233;vres'de : Kendine has bayrağı, b&#252;t&#231;esi ve polis kuvveti bulunacak olan bu komisyon, gemilerin boğazlardan ge&#231;mesi, fenerler, kılavuzluk v.b. işlerle uğraşacak ve daha &#246;nce Y&#252;ksek Sağlık Kurulu'nun (209) yaptığı g&#246;revlerle, kurtarma işleri artık bir komisyonun g&#246;zetimi altında ve onun vereceği talimat &#231;er&#231;evesinde yerine getirilecek ve komisyon, Boğazlar'ın serbestliğini tehlikede sayınca İtilaf Devletleri'ne başvurabilecektir.

Komisyonda Amerika , İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya ve Rusya'nın temsilcileri ikişer oya sahip olacaklardır.

Amerika istediği zaman, Rusya da Milletler Cemiyeti'ne girdiği andan başlayarak bu komisyona katılabileceklerdir.

Komisyon &#252;yeleri, diplomatik dokunulmazlıktan yararlanacaklardır. Komisyona sırayla ve ikişer yıl s&#252;reyle, ikişer oya sahip devletlerin temsilcileri başkanlık edecektir.

Mart 1921 teklifinde : T&#252;rk temsilcisi de iki oya sahip olacak ve Boğazlar Komisyonu'na başkanlık edecektir.

Mart 1922 teklifinde : Aynı şekilde, T&#252;rk temsilcisi komisyona başkanlık edecektir. Boğazlarla ilgili b&#252;t&#252;n devletler komisyonda temsil edilecektir.

Lozan'da : Komisyonun başkanlığı bize verilmiştir. Komisyonun g&#246;revi, gemilerin Boğazlar'dan ge&#231;işinin Boğazlar S&#246;zleşmesi h&#252;k&#252;mlerine uygunluğunu sağlamaktan ibarettir. Komisyon her yıl Milletler Cemiyeti'ne rapor verecektir.

Yine bu anlaşmayla, İstanbul'daki Milletlerarası Sağlık Kurulu (210) kaldırılarak, sağlık işleri T&#252;rk h&#252;kumetine bırakılmıştır.

Saygıdeğer Efendiler, Lozan Barış Antlaşması'ndaki h&#252;k&#252;mleri &#246;teki barış teklifleriyle daha fazla karşılaştırmanın yersiz olduğu d&#252;ş&#252;ncesindeyim. Bu antlaşma, T&#252;rk milletine karşı, yıllardan beri hazırlanmış ve S&#233;vres Antlaşması ile tamamlandığı sanılmış b&#252;y&#252;k bir suikastin sonu&#231;suz kaldığını bildirir bir belgedir. Osmanlı tarihinde benzeri g&#246;r&#252;lmemiş bir siyasi zafer eseridir!

T&#220;RK DELEGELER HEYETİ BAŞKANI İSMET PAŞA İLE H&#220;K&#220;MET BAŞKANI RAUF BEY ARASINDA &#199;IKAN ANLAŞMAZLIK
Etendiler, burada, Lozan barış g&#246;r&#252;şmeleri sırasında &#231;ıkan ve barış imzalandıktan sonra a&#231;ığa vurulup yayılan bir konuyu ele alarak kamuoyunu aydınlatmak isterim. A&#231;ığa vurulan ve yayılan konu, T&#252;rk Delegeler Hey'eti Başkanı İsmet Paşa ile H&#252;k&#251;met Başkanı Rauf Bey arasında &#231;ıkan anlaşmazlıktır.
Bu anlaşmazlığı, ilgili belgeleri inceleyerek k&#246;kl&#252; ve cidd&#238; sebeplere dayandırmak g&#252;&#231;t&#252;r. Bu bakımdan, anlaşmazlığı daha &#231;ok ruh&#238; ve duygusal a&#231;ıdan değerlendirmek gerektiği g&#246;r&#252;ş&#252;ndeyim.

&#199;eşitli vesilelerle belirtmiştim ki, Lozan Konferansı s&#246;z konusu olduğu zaman, Delegeler Hey'eti Başkanlığı'na R a u f B e y 'in getirilmesi eğilimi vardı. Ger&#231;ekten R a u f B e y de Delegeler Hey'eti Başkanı olmak istiyordu. İ s m e t P a ş a'nın asker&#238; danışman olarak kendisiyle birlikte g&#246;nderilmesini de benden rica etmişti. Ben, R a u f Bey'e, İsmet Paşa 'dan yararlanmanın, ancak onun başkan olarak g&#246;nderilmesiyle m&#252;mk&#252;n olacağı cevabını verdim. Sonra, bilindiği gibi, Rauf Bey 'i g&#246;ndermedik, İsmet Paşa ordunun başından alındı. Dışişleri Bakanlığı'na se&#231;ilerek Delegeler Hey'eti Başkanlığı'na getirildi.

Lozan Konferansı'nın birinci d&#246;nemi kapandıktan sonra, İ s m e t Paşa 'nın uğradığı h&#252;cum ve eleştirileri anlatmıştım. Buna rağmen, ikinci defa Lozan'a g&#246;nderilen yine İsmet Paşa oldu. İ s m e t Paşa, Lozan g&#246;r&#252;şmelerini b&#252;y&#252;k bir başarıyla idare ediyordu. G&#246;r&#252;şme safhalarını d&#252;zenli olarak Bakanlar Kurulu'na bildiriyordu. Bazı &#246;nemli konularda H&#252;k&#251;met'in d&#252;ş&#252;nce ve g&#246;r&#252;şlerini soruyor veya talimat bekliyordu. &#199;&#246;z&#252;m bekleyen meseleler &#246;nemli, m&#252;cadele cidd&#238; ve &#252;z&#252;c&#252; idi. Rauf Bey 'de, İsmet Paşa'nın g&#246;r&#252;şmeleri İdare ediş tarzını beğenmezlik duygusu uyanmıştı. Bu duygusunu Bakanlar Kurulu'ndaki arkadaşlarına da telkin etme isteğine kapılmıştı. Bakanlar Kurulu'nda İsmet Paşa 'nın raporları okunduk&#231;a, zaman zaman, İsmet Paşa bu işi başaramayacak denmeye başlanmış. . . Hatt&#226; bir aralık, İsmet Paşa'yı geri &#231;ağırma teklifi ortaya atılmış. . . R a u f Bey, bu teklifi derhal oylamaya kalkışmış. . . Bakanlar Kurulu'na Mill&#238; Savunma Bakanı olarak katılan K&#226;zım Paşa'nın itirazı &#252;zerine vazge&#231;ilmiş...

İSMET PAŞA'DA, H&#220;K&#220;MET BAŞKANI RAUF BEY'E KARŞI G&#220;VENSİZLİK DUYGUSU BAŞLAMIŞTI
&#214;te yandan, İsmet Paşa 'da da, H&#252;k&#251;met başkanı Rauf Bey'e karşı bir g&#252;vensizlik uygusu başlamış. . . Rauf Bey'in imzasıyla aldığı H&#252;k&#251;met'in g&#246;r&#252;ş&#252;n&#252; bildiren yazılardan, Rauf Bey 'in beni haberdar etmeden talimat vermekte olduğu endişesine d&#252;şm&#252;ş...

Nihayet, İsmet Paşa, g&#246;r&#252;şmelerin cidd&#238; ve nazik safhalara girdiğinden s&#246;z ederek, benim durumu bizzat takip etmemi yazdı.

Ger&#231;i, ben, İsmet Paşa 'nın raporlarından ve H&#252;k&#251;met'in kararlarındarı haberdar ediliyordum. Fakat, Rauf Bey'in, kararları İsmet Paşa'ya bildiren yazılarının ne şekilde yazıldığını kontrol etmiyordum. İsmet Paşa ' nın dikkatimi &#231;elmesi &#252;zerine, Lozan g&#246;r&#252;şmelerini H&#252;k&#251;met toplantılarında doğrudan doğruya takip etme ve H&#252;k&#251;met kararlarını bazan kendim kaleme alma gereğini duydum.

S&#246;z konusu ettiğimiz mesele &#252;zerinde a&#231;ık ve kesin bir bilgi verebilmek i&#231;in İsmet Paşa ile Rauf Bey arasında &#231;eşitli konularda yapılan yazışmalardan yalnız iki konu ile ilgili olanlarını, huzurunuzda inceleyeceğim.

YUNANLILARDAN İSTENEN SAVAŞ TAZMİNATINDAN DOLAYI İSMET PAŞA İLE HÜKÜMET ARASINDA ÇIKAN GÖRÜŞ AYRILIĞI VE GERGİNLİK
Yunanlılardan istenen savaş tazminatından dolayı Yunanistan gergin bir tavır takındı. İ s m e t p a ş a iIe V e n i z e l o s arasında bu konu ile ilgili görüşme ve tartışmalar kesildi.
İtilâf Devletleri'nin temsilcileri, İ s m e t p a ş a' ya, Karaağaç'ın bize bırakılması ve tarafımızdan istenen onarımdan vazgeçilmesi suretiyle Yunan tazminatı meselesinin çözüme bağlanması teklifinde bulunurlar. İ s m e t P a ş a, Karaağaç'ın, istediğimiz haklı tazminata bir karşılık tutulamayacağını, öte yandan, İtilâf Devletleri ile aramızda bulunan ve daha önce çözümlenmiş olan tazminat konusunun, bu konferansta yeniden ele alınıp tespit edilmediğini, her iki konuyu da Hükûmet'e bildirmek zorunda olduğunu belirtir. İ s m e t P aş a, bu durumu 19 Mayıs 1923 tarihli şifresiyle Hükûmet Başkanlığı'na bildiriyor ve : " Hükûmet ka rarının acele bildirilmesini istirham ederim " diyor.

İ s m e t P a ş a, bu telgrafına üç gün gcçtiği halde cevap alamaz... 22 Mayıs 1923 tarihinde "ivedi" kaydıyla. Hükîımet Başkanlığı'na şu şifreyi de çeker :

"Yunan tazminatına karşılık, Türkiye'ye Karaağaç ve yöresinin bırakılması ile ilgili olarak İtilâf Devletleri'nce yapılan teklif konusunda hükûmet görüşünün bildirilmesini 19 Mayıs 1923 tarih ve 17 sayılı telgrafla istirham etmiştim. Zâtıdevletlerinin emirlerinin çabuklaştırılması istirham olunur. "

R a u f B e y, İ s m e t P a ş a'nın iki telgrafına, 23 Mayıs 1923 tarihinde cevap veriyor.

Cevabın birinci maddesi şöyledir :

"Karaağaç'a karşılık tazminat parasından vazgeçemeyiz."

Cevabın üçüncü maddesinde, bazı düşünceler ileri sürüldükten sonra "Yunanlıların bunu veremeyeceklerini İtilâf Devletlerinin söylemesi, şaşılacak şeydir ve kabul edilemez" deniliyor.

Cevabın beşinci maddesinde, yine bazı düşünceler belirtildikten sonra, şu görüş ileri sürülüyor : "Bu işin İtilâf Devletleri ile barışa engel olmaması için, bizi Yunanlılarla çözüm yolu bulmakta serbest bırakarak kendilerinin barış imzalamaları yerinde görülmüştür.

İ s m e t P a ş a, 24 Mayıs 1923 tarihinde R a u f B e y'e yazdığı sonraki dört raporunda düşüncelerini açıklayarak şu bilgileri veriyor :

"Madde 1- Bugün, G e n e r a l P e l l e geldi. Yunan hey'etinin, iki gün sonra, yani Cumartesi günü tazminat konusunun resmen konferansta görüşülmesini teklif ettiğini ve o zamana kadar tarafımızdan cevap verilmezse, Cumartesi günü konferanstan çekileceklerini bildirdiklerini söyledi. Ben, tazminat konusunda daha cevabınızı almamıştım. Hükûmetimden cevap gelmedikçe yapılacak bir şey olmadığını ve Yunanlılarca yapılan bu tekliften üzüntü duymadığımı bildirmekle yetindim."

Durumun son devreye geldiği görüşündeyim. Ortalığa sızan yaygın söylentiler ve gazete haberleri genellikle kötümserdir.

Madde 2 - Çeşitli meseleler üzerinde yüksek başkanlığınızın cevaplarını aldım. Dikkate değer bir husustur ki, tazminat konusunda Ankara'nın red cevabı verdiği daha önce burada duyulmuştur. Bizim çevrelerden sızması ihtimali yoktur. Çünkü, teklifi ve cevabı daha kimse bilmiyor... "

İ s m et P a ş a , Yunan tazminat konusu üzerindeki görüşünü şöyle bildiriyor : "Karaağaç ve yöresini bize bırakan teklifi kabul ederek Yunan tazminatı konusunun kapatılması zaruretine uymak yerinde olur. İtilaf Devletleri'nce, Yunanlılara para ödetmek imkânsız denildiği gibi, bunların aradan çekilmesi halinde çıkabilecek bir savaşı kazandıktan sonra bile, para almak için zorlama imkânları olmadığından, ödetme ilkesinde ısrar etmek çıkmaz bir yoldur. Her memlekette denenmiş ve sonucu görülmüştür... v.b."

İ s m e t P a ş a bu görüşünü pek akla yatkın ve basiretli düşüncelerle açıkladıktan sonra : "Konferansın bugünkü durumuna göre, iktisadî, ticarî ve yerleşim konuları ile ilgili maddelerle, diğer bütün maddeler büyük bir çoğunlukla, iyi bir şekilde sonuca bağlanmıştır ve bağlanmaktadır..."

"İşgal altındaki topraklarımızın boşaltılması konusu daha, bir çözüme bağIanamadı. Fakat istediğimiz gibi çözümlenmesi umulmaktadır ve öyle olması da gerekir" diyor.

Öteki konuların vardığı ve varabileceği sonuçları da bildirdikten sonra şunları yazıyor : "Düşüncem özet olarak şudur ki, hükûmet bize verilen talimatta yer alan temel maddeler içinde kaldığı ve Yunan tazminatı meselesi teklif ettiğim şekilde çözümlendiği takdirde, barışı gerçekleştirme ümidi gerçekten kuvvetlenir. Eğer hükûmet, görüşmelerin Yunan tazminatı yüzünden kesilmesini göze alırsa ve bize verilen talimatta yer almayan beklenmedik şartlar ileri sürerek sabit düşüncelerinde ısrar ederse, barışın imzalanması şüphelidir. "

"Kabotajın kayıtsız ve şartsız olarak kaldırılmasını veya konunun barıştan sonraya bırakılmasını uygun gördük ve istedik. Ancak, bu meseleyi belirli şartlar altında, iki yıllık özel bir sözleşmeyle çözümlemek imkânını bulabildik. Oysa : bu konu üzerinde de yeniden değişmez şartlar içinde ısrar edilmesini bildiriyorsunuz. Ondan sonra İ s m et P a ş a şunu yazıyor :

"Kararımın özeti şudur : Millî çıkarlarımıza uygun ve elde edilebilecek en iyi şartları içine alan bir barış antlaşması hazırlanmaktadır. Gerek Yunan tazminatı konusunda gerek diğer meselelerde, hükûmet, daha fazla menfaatler elde etme imkânını görmekte ve görüşmelerin kesilmesini göze almakta kararlı ise, ben bu görüşe katılmıyorum. Bu noktayı açıkça ve hemen bana bildirmesini Hükûmet Başkanı'ndan istiyorum. Aramızda uyuşma olmadığı takdirde, görevim delegelerimizi burada bırakarak memleketime dönmek ve Hükûmet'e durumu bir defa da sözlü olarak açıkladıktan sonra, savaş ve barış alanında sorumluluk mevkimi sona erdirmektir. "

İ s m e t P a ş a'nın, telgraflarının son maddesi şudur : "Düşüncelerimin aynen Büyük Millet Meclisi Başkaııı'na ( yani bana ) bildirilmesini istirham ederim."

Efendiler, bu verdiğim bilgilerden ortaya çıkan sonuç şudur : İ s m e t P a ş a, Karaağaç'a karşılık Yunan tazminatı meselesini çözüme bağlamayı uygun görüyor; hazırlanmakta olan antlaşmanın elde edilebilecek en iyi şartları içine aldığı görüşünü belirtiyor.

R a u f B e y de, Karaağaç'a karşılık tazminat parasından vazgeçemeyiz diyor.

BEN, İSMET PAŞA'NIN G&#214;R&#220;Ş&#220;N&#220; BENİMSEDİM
Ben R a u f B e y ile İ s m et P a ş a arasında yapılmış olan b&#252;t&#252;n yazışmaları g&#246;zden ge&#231;irdikten sonra, esas itibariyle İ s m e t P a ş a'nın g&#246;r&#252;ş&#252;n&#252; benimsedim. Fakat R a u f B e y de İ s m e t P a ş a da kendi g&#246;r&#252;şlerinde ısrarlı g&#246;r&#252;n&#252;yorlar ve bu g&#246;r&#252;şlerin ifadesinde her ikisi de pek keskin kelimeler kullanınış bulunuyorlardı. R a u f B e y, Meclis ve millet kamuoyunda iyi karşılanabilecek, parlak bir propaganda yolunda idi. "Memleketimizi yakıp yıkmış olan Yunanlılardan, kazandığımız &#231;ok b&#252;y&#252;k zafere rağmen onarım bedeli olarak tazminat parası isteğinden vazge&#231;emeyiz! Biz, onlarla hesabımızı g&#246;r&#252;r&#252;z! " g&#246;r&#252;ş&#252;n&#252;n savunucusu oluyor...

Barışı bir b&#252;t&#252;n olarak ele alan ve b&#252;y&#252;k bir barışın esaslarını g&#246;z&#246;n&#252;nde bulunduran İ s m e t P a ş a ise, H&#252;k&#251;met Başkanı'yla olan bu anlaşmazlıkta, Yunanlılara karşı fedak&#226;rlık yapmayı teklif etme durumunda bulunuyordu. Bu g&#246;r&#252;ş&#252;n yerinde ve kabul&#252;n&#252;n zarur&#238; olduğunu kamuoyuna anlatmak, elbette ki o kadar kolay değildir.

Konuyu o yolda bir &#231;&#246;z&#252;me bağlamak gerekirdi ki, hem İ s m et P a ş a'nın teklifi kabul edilerek barış yapılsın hem de R a u f B e y ve başkanlık ettiği H&#252;k&#251;met yerinde kalıp barış antlaşması imzalanıncaya kadar &#231;alışmalarına devam etsin!

MESELEYİ &#199;&#214;Z&#220;ME BAĞLAMAK İ&#199;İN BİR TARAFA HAK VERERK &#214;B&#220;R TARAFI SUSTURMA YOLUNU TUTMADIM
Genellikle iki tarafa karşı aldığım tavır yumuşak Bir tarafa hak vererek &#246;b&#252;r tarafı susturma yolunu tutmadım. Durumu nasıl g&#246;rd&#252;ğ&#252;m&#252; ve g&#246;r&#252;ş&#252;m&#252; nasıl ortaya koyduğumu anlatmak i&#231;in 25 Mayıs 1923 g&#252;n&#252; yapılan h&#252;k&#251;met toplantısından sonra, İsmet Paşa'ya yapılmış olan tebligatı olduğu gibi bilginize sunacağım :

İsmet Paşa'ya iki şifreli telgraf yazıldı. Biri h&#252;k&#251;metin kararı olarak Rauf Bey'in imzasıyla &#231;ekildi. Bu telgrafı, ben K&#226;zım Paşa'ya yazdırdım. &#214;tekini bizzat yazdım ve kendi imzamla g&#246;nderdim. Rauf Bey'in imzasıyla &#231;ekilen telgraf şudur :

İsmet Paşa Hazretleri'ne 24 Mayıs tarihli ve 141-144 sayılı telgraflarınız &#252;zerine Gazi Paşa Hazretleri'nin başkanlığında toplanan H&#252;k&#251;met'in kararı aşağıda arz olunur : Barışa engel olan &#246;nemli ve askıda kalmış meseleler, bizce bir b&#252;t&#252;n sayılmaktadır. Bu meselelerden herhangi biri nazik bir şekil aldığı zaman fedak&#226;rlığa davet edilir ve bu fedak&#226;rlığı zarur&#238; g&#246;recek olursak, geride kalan meselelerin de aynı şekilde zararımıza &#231;&#246;z&#252;lmesi ihtimalini kuwetlendirmiş oluruz.

Yunan tazminatı konusunda fedak&#226;rlık yapılacak olursa, bu fedak&#226;rlık hi&#231; olmazsa daha askıda bulunan ve bizce &#231;&#246;z&#252;m&#252; şart olan meselelerin lehimize sonu&#231;landınlması suretiyle barışa yardımcı olmalıdır.

Bundan dolayı, ancak, D&#252;y&#251;n-ı Umumiye faizleri, işgal altındaki topraklarımızın kısa zamanda boşaltılması, adl&#238; işlerle ilgili form&#252;l ve şirketler tazminatı konularının Yunan tazminatı konularıyla birlikte ortaya konulması ve ancak lehimizde &#231;&#246;z&#252;m&#252; sağlanıp garanti edildiği takdirde, karşılığında bu fedak&#226;rlığın g&#246;ze alınması uygun olabilir.

Bu form&#252;l &#231;er&#231;evesinde, en &#231;ok yarar sağlayacak bir barış yapılmasının m&#252;mk&#252;n olduğu ve bunun dışında uzun g&#246;r&#252;şmeleriıı iyi bir barış getirmeyeceği d&#252;ş&#252;ncesinde olan kabine, konferansa son ve kesin şekilde tekliflerde bulunarak verilecek cevabı beklemenizi rica etmektedir.

H&#252;seyin Rauf

Benim yazdığım telgraf da şudur :

25.5.1923

24 Mayıs tarihli ve 141-144 sayılı telgraflarınızda yazılı olan hususlar H&#252;kumet'te incelenrdi ve g&#246;r&#252;ş&#252;ld&#252;. H&#252;k&#251;met'&#231;e alınan karar H&#252;k&#251;ınet Başkanlığı'ndan bildirildi. Benim d&#252;ş&#252;ncelerim :

1 - &#220;zerinde durulması ve ısrar edilmesi gereken mesele, Yunan tazminatı meselesinde T&#252;rkiye'nin g&#246;ze alacağı fedak&#226;rlık değildir. Belki bu fedak&#226;rlığa razı olunabilmesi i&#231;in, barışın imzalanmasına engel olan k&#246;kl&#252; ve &#246;nemli meselelerin daha &#231;&#246;z&#252;mlenmemiş ve beklendiği şekilde &#231;&#246;z&#252;mlenebileceğini g&#246;steren inandırıcı deliller bulunmamış olmasıdır. Ger&#231;ekte, &#231;&#246;z&#252;mlendiği veya &#231;&#246;z&#252;mlenebileceği tahmin edilen iktisad&#238; meseleler, Ankara'da toplanmakta devam eden şirketlerle yapılacak g&#246;r&#252;şmelerin sonucuna bağlıdır. Bu şirketlerin ise aşırı isteklerde bulundukları şimdiden anlaşılmıştır.

2 - İktisad&#238; ve mal&#238; meseleler, İtil&#226;f Devletleri'nin g&#246;r&#252;ş&#252;ne uygun olarak yani aleyhimizde &#231;&#246;z&#252;mleninceye kadar, İstanbul'un boşaltılmasını geciktirmede direnmelerinden duyulan endişe b&#252;y&#252;kt&#252;r ve cidd&#238;dir. Hatt&#226; bu gecikmenin, Musul meselesinin İngiltere lehine &#231;&#246;z&#252;me bağlanıncaya kadar devam ettirilmesi de kuvvetli bir ihtimaldir.

3 - Bor&#231;lularımızın hangi &#231;eşit para ile &#246;deneceği meselesinin de, Muharrem Kararnamesi'nin y&#252;r&#252;rl&#252;kte olduğunu belirten bir blidiri yayınlanması isteğinde ısrar edildik&#231;e, lehimize &#231;&#252;z&#252;mlenemeyeceği g&#246;r&#252;l&#252;yor.

4 - Adl&#238; işlerle ilgili &#231;&#246;z&#252;m form&#252;l&#252; İtil&#226;f Devletleri'nin teklifi &#252;zerine kabul edilmiş olduğu halde, sonradan bundan vazge&#231;meleri ve bu form&#252;l&#252; tanımamakta direnmeleri dikkate değer.

5 - Bu bakımdan, Yunan tazminatı meselesinde, bizi fedak&#226;rlığa zorlamalarının sebebini şu şekilde d&#252;ş&#252;n&#252;yorum :

Yunanlılar, ordularını uzun s&#252;re sil&#226;h altında tutmak ve yıpratmak istemiyorlar. T&#252;rkiye iIe aralarında &#231;&#246;z&#252;me bağlanması gereken tazminat meselesini kendi isteklerine g&#246;re &#231;&#246;z&#252;mletecek g&#252;venilir ve sakin bir duruma ge&#231;mek ihtiyacındadırlar. İtil&#226;f Devletleri ise, bizim hayat&#238; saydığımız meseleleri lehimizde &#231;&#246;z&#252;mleme kararında değillerdir. G&#246;r&#252;şmeleri m&#252;mk&#252;n olduğu kadar uzatarak ve her konu &#252;zerinde bizi yıpratarak, en sonunda kendi lehlerinde fedak&#226;rlığa mecbur etmek kararındadırIar. Yunanlıların asker&#238; harek&#226;t ile gayeye ulaşmalarına da razı olmadıklarından, maksatlarını bize baskı yaparak ger&#231;ekleştirmekle. Yunanlılar sakin ve memnun bir duruma sokmak istiyorlar. Biz bu direnme karşısında fedak&#226;rlık yapmakla barışı sağlamaya hizmet etmiş olacağımızı sanmıyorum. Aksine, yine zaman ge&#231;ecek ve barışın elde edilebilmesi i&#231;in sonuna kadar fedak&#226;rlık yapmak mecburiyeti karşısında bırakılacağız. İzmir'in kurtarılışından bug&#252;ne kadar dokuz ay ge&#231;ti. Bu şekilde daha dokuz ay ge&#231;ebilir.

&#214;nemle g&#246;z&#246;n&#252;nde bulundurmak gerekir ki, belirsiz bir zaman boyunca beklemek zorunda kalmayı kabul edemeyiz.

6 - Aleyhimize olan meselelerde fedak&#226;rlık etmek, Iehimize &#231;&#246;z&#252;m&#252; zaruri olan meseleleri olumlu bir sonuca g&#246;t&#252;rememek bizi zayıf ve g&#252;&#231; duruma sokar. Bunun i&#231;in barışa temel olacak meselelerin hepsini bir b&#252;t&#252;n olarak dikkate almak, bunu ciddiyetle, a&#231;ık ve kesin bir dille konferansın dikkatine sunmak ve kabul&#252;ne &#231;alışmak; bu konuda garanti elde etmedik&#231;e fedak&#226;rlığı gerektiren meselelerin &#231;&#246;z&#252;m&#252;ne yanaşmaktan kesinlikle ka&#231;ınma zamanı gelmiştir.

7 - 24 Mayıs tarihli ve 144 sayılı telgrafınızla bildirilen son kararımzı uygulamakta acele etmemenizi rica ederim. Esası Meclis'ten gelen talimatın &#246;nemli noktası, mal&#238; iktisad&#238; adl&#238; ve idar&#238; konularda hayat ve bağımsızlık haklarımızın tam ve g&#252;venilir olarak kazanılmasıdır. Daha bu sonu&#231; elde edilemediğine g&#246;re, fedak&#226;rlık noktasında ısrar g&#246;stermeyiniz.

8 - İtil&#226;f Devletleri, bize hayat ve bağımsızlığımızla ilgili konularda ne yapıp yapıp aleyhimizde esaslı şartlar kabul ettirmeye karar vermedik&#231;e, tazminat konusunda g&#246;stereceğimiz cidd&#238; tutum &#252;zerine, Yunan ordusunun hareketine izin veremezler; dolayısıyla kendilerinin de fiilen savaş durumuna ge&#231;melerini uygun g&#246;remezler. Eğer olumsuz g&#246;r&#252;ş&#252; benimsemekteki kararları kesin ise, Yunan tazminatı konusunda olmasa bile, İstanbul'un boşaltılması, bor&#231;ların hangi t&#252;r para ile &#246;deneceği veya adl&#238; meseleler gibi b&#252;t&#252;n d&#252;nyayı ilgilendiren konularla ve elverişli bir ortam i&#231;inde bize karşı fiili hareketlere girişirler. B&#246;yle olunca da biz daha zayıf bir duruma d&#252;şeriz.

9 - Yunanlıların Cumartesi g&#252;n&#252; konferanstan &#231;ekilmelerini &#246;nleyebilmek i&#231;in, isteklerini kabul etmek lehimizde değildir. B&#246;yle bir &#231;ekilmenin aynı harekete İtil&#226;f Devletleri de katılmadık&#231;a hi&#231;bir anlam ve etkisi olamaz. Eğer konferanstan &#231;ekileceklerini bildirmenin anlamı, fiilen asker&#238; harek&#226;ta ge&#231;eceklerini &#246;nceden haber vermek ise, bu konuda İtil&#226;f Devletleri'nden haklı olarak sorulacak noktalar vardır.

10 - Kısacası, b&#246;yle tepeden inme ve ansızın yapılan bir tehdit karşısında ve başlıbaşına bir konuda fedak&#226;rlığı kabul ettiğimizi s&#246;ylemek, barışı uzaklaştırmak şeklinde anlaşılabilir. Tekrar ediyorum : İtil&#226;f Devletleri'ni ana meseleleri &#231;&#246;zmeye davet ediniz, efendim.

Mustafa Kemal

Bunlardan başka, İsmet Paşa'ya, "kişiye &#246;zel" işaretiyle de ayrıca şu kısa şifreli telgrafı &#231;ektim :

Şifre : 25.5.l923

Kişiye &#246;zel

İsmet Paşa Hazretlerl'ne
H&#252;k&#251;met Başkanlığı ile Delegeler Hey'eti'nin b&#252;t&#252;n yazışmalarını bir defa daha karşılaştırarak inceleme gereğini duydum. Bazı telgraflardaki ifade tarzından, arada yanlış anlamalar var gibi bir anlam &#231;ıkardım. Onarımla ilgili tazminatı kabul etmek veya etmemek konusunda ısrar yoktur Bunu a&#231;ıklamak i&#231;in, durumla ilgili d&#252;ş&#252;nce ve g&#246;r&#252;şlerimi ayrıca bildirdim. Hasretle g&#246;zlerinden &#246;perim, kardeşim.

Mustafa Kemal

Bu telgrafların metinlerinden, Karaağa&#231;'a karşılık Yunan tazminatından vazge&#231;meyi esas itibariyle kabul ettiğimiz a&#231;ık&#231;a anlaşılmaktadır. Ancak ana meselelerde, zarur&#238; ve hayat&#238; saydığımız hususların iyi bir sonuca bağlanması şartına da, İsmet Paşa'nın dikkati &#231;ekilmiştir.

İsmet Paşa'nın da bu telgraflardan &#231;ıkardığı anlam ve g&#252;tt&#252;ğ&#252; maksat bu olmuştur.

İsmet Paşa, Rauf Bey'den, d&#252;ş&#252;ncelerinin bana aynen bildirilmesini istediği 24 Mayıs 1923 tarihinde, doğrudan doğruya bana da bir telgraf &#231;ekmiş... 24 Mayısta &#231;ekilmiş olan bu telgrafı ben 26 Mayısta aldım. Telgraf Dışişleri şifresiyle gelmiş ve Rauf Bey tarafından g&#246;r&#252;ld&#252;kten sonra bana g&#246;nderilmişti. Halbuki bu telgraf bir bakım Rauf Bey'den şik&#226;yet anlamı taşıyordu. İsmet Paşa'nın telgrafı şudur.

Lozan

&#199;ekilişi : 24.5.1923

Alınışı : 26.5.1923

Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne
Dururnla ilgili olarak H&#252;k&#251;met Başkanlığı'na etraflı bir rapor sundum. H&#252;k&#251;metle aramızda esaslı anlaşmazlık vardır. Uyuşma olmazsa geri d&#246;nmek zorunda ve kararındayım. Raporumun y&#252;ce Başkanlığınıza ulaştırılmasını a&#231;ık&#231;a belirttim ve istirham ettim. Konferans son g&#252;nlerinde ve durum gecikmeye tahamm&#252;l&#252; olmayan bir andadır. D&#252;ş&#252;nceme g&#246;re, barış, ileri s&#252;rd&#252;ğ&#252;m g&#246;r&#252;şler &#231;er&#231;evesinde ger&#231;ekleştirilebilir. B&#252;y&#252;k Millet Meclisi Başkanı Z&#226;tıdevletlerinin bu olağan&#252;st&#252; zamanda genel dunzmu yakından takip buyurmalan istirham olunur.
Diğerlerinden bir g&#252;n gecikmeyle gelen bu telgraf; olduğu gibi Gazi Paşa Hazretleri'ne sunulacaktır.

H&#252;seyin Rauf

Aynı g&#252;n İsmet Paşa'ya şu cevabı verdim :

Şifre : Makine başında Ankara, 26.5.1923

İsmet Paşa Hazretleri'ne
24 Mayıs tarihli ve 145 sayılı şifreyi 26 Mayısta aldım. Ondan &#246;nce kısa ve uzun iki şifre yazdım. Durumu takip ediyorum. Geri d&#246;nme kararınızın nedeni, tazminat konusunda fedak&#226;rlık olduğuna g&#246;re, doğru değildir. Bildirdiğim hususlar &#231;er&#231;evesinde teşebb&#252;se devam edildiği takdirde, daha elverişli bir safhaya ge&#231;e&#183; ceğinizi umarım. H&#252;k&#251;met ile aranızda sezilen g&#246;r&#252;ş ayrılığı giderilebilir. G&#246;zlerinizden &#246;perim, efendim.
Gazi Mustafa Kemal

İsmet Paşa, 26 Mayıs 1923 tarihinde H&#252;k&#251;met Başkanlığı'na yazdığı raporlarda, H&#252;k&#251;met Başkanlığı'nın yazılarını, benim telgraflarımı ve delegelerimize verilmiş olan esas talimatı dikkate aldığımı ve o yolda hareket ettiğimi a&#231;ıkladıktan sonra, 26 Mayıs g&#252;n&#252; &#246;ğleden sonra, İtil&#226;f Devletleri delegelerinin, Yunan tazminatına karşılık Karaağa&#231;'ın kabul edilmesi yolundaki tekliflerini kabul ettiğini s&#246;ylemiş olduğunu, diğer meseleleri de birka&#231; g&#252;n i&#231;inde sonu&#231;landırabileceğini bildirmiş...

Rauf Bey, bu raporları bana 27 Mayıs 1923 tarihinde şu yazısına ilişik olarak g&#246;nderdi.

154/155 27.5.1923

T&#252;rkiye B&#252;y&#252;k Millet Meclisi Y&#252;ce
Başkanlığı'na
İsmet Paşa Hazretleri'nden gelen 26 Mayıs 1923 tarihli telgraf sureti ilişik olarak y&#252;ce huzurlarına takdim kılındı, efendim.

H&#252;seyin Rauf Dışişleri Bakanlığı Vekili

Rauf Bey, aynı tarihte İsmet Paşa'ya da şu tebligatta bulunmuş :

27.5.1993

İsmet Paşa Hazretleri'ne
İlgi : 26 Mayıs 1923 tarih ve 151 sayılı telgraf.

Delegeler Hey'eti'nin Yunan tazminatı ile ilgili tutumu, H&#252;k&#251;met'in talimatına a&#231;ık&#231;a aykırı g&#246;r&#252;lm&#252;şt&#252;r. G&#252;&#231; durumda kalan H&#252;k&#251;met, mill&#238; &#231;ıkarları g&#246;z&#246;n&#252;nde tutarak, tarafınızdan bildirildiği &#252;zere, &#246;nemli meselelerin &#252;&#231; d&#246;rt g&#252;n i&#231;inde sonu&#231;landırılacağı yolundaki kanaatın ger&#231;ekleşmesini beklemekle birlikte, d&#252;ş&#252;nce ve g&#246;r&#252;şlerini değiştirmeyecektir. &#214;nceki telgrafta belirtilen &#246;teki temel meselelerle fedak&#226;rlığın s&#246;z konusu olamayacağı kesinlikle bilinmelidir, efendim.

H&#252;seyin Rauf

İsmet Paşa'nın, Karaağa&#231;'a karşılık tazminattan vazge&#231;ilmesini bildiren raporlarını g&#246;rd&#252;kten sonra, 25 Mayıs 1923 tarihli ve Rauf Bey imzalı talimat telgrafını a&#231;ıklamak &#252;zere kendisine şu telgrafı yazdım :

27.5.1923

İsmet Paşa Hazretleri'ne
H&#252;k&#251;met'in kararında başlıca &#252;&#231; ana nokta vardı, Birincisi : Onarıınla ilgili tazminat meselesinde fedak&#226;rlık, askıda kalan &#246;nemli meselelerin lehimize sonu&#231;landırılması karşılığında yapılmalıdır. İkincisi : D&#252;y&#251;n-ı Umumiye faizleri, d&#252;şman işgalindeki topraklarımızın boşaltılması, adl&#238; meselelerle ilgili form&#252;l ve yabancı şirketlere &#246;denecek tazminatı, yani on iki milyon liranın, şahısları ve uyrukları hangi milletten olursa olsun, b&#252;t&#252;n şirketlere ait olduğu kabul edilerek bunun dışında bir tazminatın s&#246;z konusu edilmemesi- meselelerinin, tazminat meselesiyle birlikte ele alırıması ve bu d&#246;rt meselenin lehimize &#231;&#246;z&#252;m&#252; sağlanabildiği takdirde, tazminat meselesinde fedak&#226;rlık yapılabilir. &#220;&#231;&#252;nc&#252;s&#252; : Kvnferansa son ve kesin tekliflerde bulunarak cevap beklemek.
Delegeler Hey'eti'nin tutum ve anlayışında H&#252;k&#251;met'in g&#246;r&#252;ş ve talimatına uymayan noktalar şunlardır :

1 - Delegeler Hey'eti, yalnız askıda kalan meseleleri bir b&#252;t&#252;n olarak kabul etmiş, tazminat meselesini bunun dışında tutmuştur.

2 - G&#246;r&#252;şmelerin, Yunanlıların konferanstan &#231;ekilmesi &#252;zerine kesilmesinde ve Mudanya s&#246;zleşmesinin Yunan ordusunun yeniden saldırmasıyla bozulmasında sakınca g&#246;r&#252;lerek, &#246;teki meselelerde anlaşmaya varılamazsa, g&#246;r&#252;şmelerin tarafımızdan kesilmesi tercih edilmiştir. Bu nokta, &#252;zerinde d&#252;ş&#252;n&#252;lmeye değer.

3 - Yunan onarım tazminatı konusunda fedak&#226;rlığı kabul ettikten sonra, &#246;teki meseleleri birka&#231; g&#252;n i&#231;inde sonu&#231;landırma yoluna gidilmesi de &#246;nemlidir. Bakanlar Kurulu'nda hen&#252;z b&#246;yle bir kanaat oluşmuş değildir. &#214;nemli meseleler ger&#231;ekten &#252;&#231; d&#246;rt g&#252;n i&#231;inde lehimize sonu&#231;landırılabilirse, tazminat meselesine &#246;ncelik verilmesinde d&#252;ş&#252;n&#252;len sakıncalar giderilmiş olur. Muharrem Kararnamesi'nin (211) y&#252;r&#252;rl&#252;ktE olduğu hususunun belirtilmesine &#246;nem verilmesinin, ancak &#231;&#246;z&#252;mlenmesi &#252;midini beslediğimiz meselelerden sonraya bağlı olduğu bildirilmektedir.

4 - Konferansın, kuponlanıı &#246;denmesi meselesi y&#252;z&#252;nden kesilmesinin i&#231;eriye ve dışarıya karşı bizi daha kuvvetli bulunduracağı d&#252;ş&#252;ncesi de &#252;zerinde iyiden iyiye durmaya değer.

Bu konuda b&#252;t&#252;n yabancılar aleyhimizdedir. İşin i&#231;y&#252;z&#252;n&#252; kamuoyuna a&#231;ıklamak tazminat meselesi kadar kolay değildir. Tazminat meselesinde yabancıların da bizi haklı g&#246;rmesi i&#231;in sebepler vardır.

5 - &#214;nemli meselelerde, g&#246;r&#252;şmelerin kesilmesine bizim yol a&#231;mış olmamız, fiil&#238; hareketlerle birlikte olmadık&#231;a, İtilaf Devletleri'nin isteğine uygun d&#252;şer. Bu sebeple, eğer g&#246;r&#252;şmeler kesilecekse bunun Yunan saldırısı &#252;zerine yapılması, bizi haklı durumda g&#246;sterirdi g&#246;r&#252;ş&#252; vardır.

6 - Kısacası, H&#252;k&#251;met ile Delegeler Hey'eti arasındaki anlaşmazlık noktaIarı &#246;nemlidir. H&#252;k&#251;met'te olupbittiler karşısında bırakılma endişesi doğmuştur. Bunun i&#231;in, bildirdiğiniz &#252;zere, &#246;nemli meselelerin birka&#231; g&#252;n i&#231;inde mutlaka sonu&#231;landırılmasına ağırlık vererek, tazminat meselesine &#246;ncelik vermenin doğuracağı sakıncaların giderildiğini g&#246;stermek l&#226;zımdır. Daha şimdiden fedak&#226;rlıkta bulunmanın, &#246;teki meselelerin s&#252;ratle ve Iehimizde &#231;&#246;z&#252;me bağlanacağı hususunda vez'ilen s&#246;zlere karşılık olduğunu gerekenlere cidd&#238; olarak s&#246;ylemek ve eğer sonunda g&#246;r&#252;şmeler mutlaka kesilecekse, bunun onların sebep olduğu ve saldırgan g&#246;r&#252;necekleri bir yolda kesilmesini sağlamak gerekir.

7 - Bug&#252;nlerde en ince değişiklikleri ve &#246;zellikle g&#246;stereceğiniz fedak&#226;rlıktan sonra İtilaf Dovletleri delegelerinde beliren zihniyeti bildiriniz. &#199;&#252;nk&#252;, bize g&#246;zdağı vererek başarıya ulaşmaktan doğacak yeni &#252;mitleriııden haklı olarak endişe ediliyor, efendim.

Gazi Mustafa Kemal

İsmet Paşa,28 Mayıs 1923 tarihinde,Rauf Bey'e yazdığı telgrafta diyor ki : "Usulde, yani bir meseleyi &#246;nce veya sonra s&#246;z konusu etmek gibi esas direktifte değil ;uygulama şekli &#252;zerinde aramızda ayrılık belirmiştir. Yunan tazminatı meselesi daha kesin bir &#231;&#246;z&#252;me bağlandığı gibi, &#246;teki ana meseleler de bundan sonra g&#246;r&#252;ş&#252;leceğinden Cuma ve Cumartesiye kadar b&#252;t&#252;n meselelerde konferansın kesin tutumunun anlaşılacağı sanılmaktadır. Yunan tazminatı konusundaki fedak&#226;rlığı, bizi ilgilendiren mal&#238; ve iktisad&#238; konularda bu davıranışımızın dikkate alınacağı kaydıyla yaptığımızı s&#246;ylemiştim. Bu bakımdan, eğer &#246;teki meselelerde anlaşmazsak, Yunan tazminatı da alacağımız genel karara bağlı olur."

"Eğer esas talimatlara uymakla birlikte, beklenmedik talimatlara, nihayet &#231;eşitli meselelerin g&#246;r&#252;ş&#252;lme ve &#231;&#246;z&#252;mlenmesinde verilecek kesin emirlere, &#246;nemli talimatlara b&#252;t&#252;n&#252;yle ve harfi harfine uyamadığımız kabul buyurulursa, bu durum, istemediğimizden değ&#238;l, fakat ger&#231;ekten m&#252;mk&#252;n olmadığındandır

"Bendeniz aramızdaki bu g&#246;r&#252;ş ayrılığını zamanında g&#246;rm&#252;ş ve a&#231;ık&#231;a ortaya konmasını istirham etmiştim. Hen&#252;z hi&#231;bir şey imza edilmemiş, hi&#231;bir taahh&#252;de girilmemiştir. Eğer bu tutumumuz yanlış sayılıyorsa, onun g&#246;r&#252;ş&#252;n&#252;ze g&#246;re d&#252;zeltilmesi imk&#226;nı vardır.

Kısacası, barış meselesinin y&#252;zde doksan beşi &#231;&#246;z&#252;mlenmiştir. &#220;zerine benden sonra g&#246;rev alacak kimse i&#231;in g&#252;&#231;l&#252;kler azalmış ve basitleşmiştir.

"&#214;te yandan, eğer barış yapılmaz da g&#246;r&#252;şmeler kesilirse, bizim tutumumuz bu kesilmeyi daha elverişsiz bir duruma sokmayacaktır. Herhalde emir ve karar H&#252;k&#251;met'in ve y&#252;ce Başkanlığınızındır."

İsmet Paşa, aynı g&#252;n bana da cevap verdi. Bu cevabı olduğu gibi bilginize sunayım :

&#199;ekilişi : 28.5.1923

Gelişi : 29.5.1923

1/1016

H&#252;k&#251;met Başkanlığı'na
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne
Durum, H&#252;k&#251;met'e g&#246;nderdiğim raporda bildirilmiştir. Her g&#252;n birer mesele ele alınmak &#252;zere, b&#252;t&#252;n meseleleri &#246;n&#252;m&#252;zdeki g&#252;nlerde g&#246;r&#252;şeceğiz. Elbette Yunan tazminatını askıda kalan b&#252;t&#252;n meselelerin &#231;&#246;z&#252;m&#252;nde s&#252;rekli bir sil&#226;h olarak kullanacağız. Bu imk&#226;nı elde tuttuk. Yunan tazminatı meselesini &#231;&#246;z&#252;mledikten sonra diğerlerinde bize g&#246;zdağı vererek bir sonu&#231; alma &#252;midi besleyen olmadı. Aksine, tehdit vasıtası ortadan kalktı. Durum sakinleşti. Eğer eninde sonunda g&#246;r&#252;şmeler kesilirse, ya Yunan Ordusu kendisi i&#231;in &#246;zel bir sebep bulunmadığından harekete ge&#231;meyecek veyahut da &#246;tekilerle birlikte ve onların d&#226;v&#226;sı i&#231;in ilerlediğini ortaya koyup ispat edeceğiz. Her iki durum da madd&#238; ve manevi bakımlardan, tazminat bahanesiyle, Yunan ordusu ile &#231;arpışmaya başlamaktan daha &#246;nemli ve uygun g&#246;r&#252;lm&#252;şt&#252;r. H&#252;k&#251;meti oldubittiler karşısında bırakma endişesine yer yoktur. Tutumumuz genel duruma g&#246;re değerlendirlirse, anlaşmazlığın uygulama y&#246;nteminde olduğu kabul edilebilir. Daha &#246;nce bu anlaşmazlığı da arz etmiştim. Ana konuların hepsinin birka&#231; g&#252;ne kadar g&#246;r&#252;ş&#252;leceği arz olunur.

İsmet

İsmet Paşa'ya şu telgrafı &#231;ektim :

29.5.1923

İsmet Paşa Hazretleri'ne
Z&#226;tıdevletlerinin, barışla ilgili konuların b&#252;y&#252;k &#246;l&#231;&#252;de &#231;&#246;z&#252;mlenmiş olduğu yolunda verdiği bilgi sevindirici olmuştur. Tasarladığımız &#252;zere, durumu birka&#231; g&#252;n i&#231;inde aydınlığa kavuşturabilirseniz, &#231;ok rahatlayacağız. Başarılı olmanızı dilerim. Fevzi Paşa Hazretleri de Ankara'dadır. Durum aydınlanıncaya kadar burada kalacaktır. G&#246;zlerinizden &#246;perim.

Mustafa Kemal

İsmet Paşa, bu telgrafımdan sonra &#231;alışmalarına devam etti.Rauf Bey'in ve Bakanlar Kurulu'nun da bu konu &#252;zerinde daha fazla direnmesini &#246;nledim.

Bir aya yakın bir zaman her iki taraf da yatışmış gibi g&#246;r&#252;nd&#252;. Bu s&#252;re i&#231;inde, İsmet Paşa, &#231;eşitli konular &#252;zerinde Bakanlar Kurulu Başkanlığı'nın g&#246;r&#252;şlerini soruyordu.

KUPONLAR VE İMTİYAZLARLA İLGİLİ YAZIŞMALAR İKİ TARAFI YENİDEN SİNİRLENDİRDİ
Kuponlar ve imtiyazlar konusunda aralarında ge&#231;en bir yazışma iki tarafı yeniden sinirlendirmiş. İsmet Paşa'nın 26 Haziran 1923 tarihinde Rauf Bey'in bir yazısına verdiği cevapta şu c&#252;mleler vardır :

Kuponlar meselesi &#231;&#246;z&#252;mlenmeden imtiyazlar meselesinin &#231;&#246;z&#252;mlenmesine gitmeyeceğiz. Zaten sorduğumuz soru, kuponlar meselesine bir &#231;&#246;z&#252;m yolu bulduktan sonra, takip edeceğimiz tutumla ilgili talimat almak i&#231;indi. H&#252;k&#251;met bu konuda suskunluk g&#246;steriyor. Konferans g&#246;r&#252;şmelerinde, Delegeler Hey'eti'nin, ana talimattaki kısıtlamalar dışında, b&#252;t&#252;n davranışlarının ayrıntılı olarak Ankara'dan idare edilme istek ve eğilimi, g&#246;r&#252;şmelerin memleket i&#231;in en yararlı bir şekilde idaresini ve hayırlı bir barışa ulaşma g&#252;c&#252;n&#252;, Delegeler Hey'eti'nin elinden almaktadır. H&#252;k&#251;met&#231;e tercih buyurulan bu yolun, 93 Seferi'nin (212) saraydan idaresinden farkı yoktur.

Bize karşı, g&#252;vensizlik duyulduğu ve yetersiz olduğumuz hususunda durmadan ifade buyurulan kanaat s&#252;regeldik&#231;e bizim aracılığımızla barış yapılabileceği d&#252;ş&#252;n&#252;lemez.

H&#252;k&#251;metin g&#246;r&#252;şlerini, İtil&#226;f Devletleri'ne olduğu gibi kabul ettirebileceğine inanan bir hey'etin ve tabiatiyle y&#252;ksek şahsiyetinizle olan ilgisi dolayısıyla Maliye Bakanı Beyefendi'nin doğrudan doğruya sorumluluk y&#252;klenerek konferansa hareket buyurmalarını rica ediyoruz.

Maliye Bakanı Hasan Fehmi Bey'di. Bu telgrafı okudum ve Rauf Bey'e cevap verdim.İsmet Paşa'ya da şunu yazdım :

Kişiye &#246;zel 26.6.1923

İsmet Paşa Hazretleri'ne
26.6.1923 tarihli cevap telgrafınızı okudum. &#199;ok sinirli olarak yazılmıştır. Bunu gerektirecek hi&#231;bir duygu, d&#252;ş&#252;nce ve davranış yoktur, Sizi haksız buldum. İ&#231;inde bulunduğunuz g&#252;&#231;l&#252;kler ve &#231;ektiğiniz sıkıntılar takdir edilmektedir. Bundan sonra belki, daha da artacaktır. Bu kırgınlığın sebebi Ankara değil, orada her g&#252;n yeni bir hile yaratanlardır. &#199;alışmalarınızı yılmadan ve soğukkanlılıkla olumlu bir şekilde sonu&#231;landırmaya himmet ediniz. Arada yanlış anlaşılmayı gerektirecek bir durum g&#246;rm&#252;yorum. &#199;alışma alanınız sınırlı değildir. Fakat yapılacak işler sınırlı olduğu ve pek &#246;nemli meselelerle karşı karşıya bulunduğunuz i&#231;in, durum kendiliğinden sıkıntılı olmuştur. G&#246;zlerinizden &#246;perim.

Gazi Mustafa Kemal

RAUF BEY'İN ARADAKİ G&#214;R&#220;Ş AYRILIĞINI, KENDİSİ İLE İSMET PAŞA ARASINDA BAŞLI BAŞINA BİR MESELE SAYMASI DOGRU DEĞİLDİR
Saygıdeğer Efendiler, g&#246;r&#252;l&#252;yor ki,İsmet Paşa ile olan yazışmalarımda, onu incitebilecek s&#246;zler de vardır. Sonuna kadar da buna benzer cidd&#238; emirlerim olmuştur.İsmet Paşa'nın da bana aynı şekilde ifadeler kullandığı olmuştur.

Bakanlar Kurulu kararlarında benim g&#246;r&#252;şlerimin de yer aldığını, İsmet Paşa 'ya gerektik&#231;e bildiriyordum. Buna g&#246;re; İsmet Paşa'nın Bakanlar Kurulu Başkanlığı'nı hedef alan bazı şik&#226;yetleri, yalnız Rauf Bey'in şahsıyla ilgili sayılmazdı. B&#252;t&#252;n bakanlarla ilgiliydi. Hatt&#226; bana da dokunuyordu.

Rauf Bey'in bu g&#246;r&#252;ş ayrılığını, kendisi ile İsmet Paşa arasında başlıbaşına bir mesele sayması ve &#246;yle saydırmaya kalkışması doğru değildir. Her durumda ve her konuda talimat verenler o talimatı, uzakta ve &#246;zellikle talimat verenin i&#231;inde bulunmadığı şartlar altında uygulayan kimse arasında g&#246;r&#252;ş ayrılığı olabilir. Esasta bir değişiklik yapılmamak şartıyla, durum gereğine g&#246;re idare edilir.

İsmet Paşa'nın, durumun izlenmesi i&#231;in benim dikkatimi &#231;ekmesi de mazur g&#246;r&#252;lmelidir. &#231;&#252;nk&#252;, konu ger&#231;ekten cidd&#238; ve hayat&#238; idi.

RAUF BEY, G&#214;R&#220;ŞMELERİ BİTİRİP BARIŞI HAZIRLAYAN İSMET PAŞA'NIN SONU&#199;LA İLGİLİ OLARAK H&#220;K&#220;METİN G&#214;R&#220;Ş&#220;N&#220; SORAN TELGRAFA CEVAP VERMEMİŞTİ G&#214;R&#220;Ş&#220;N&#220; SORAN TELGRAFINA CEVAP VERMEMİŞTİ
ihayet, Efendiler, Temmuz or talarında konferans sona erdi.İsmet Paşa, barış antlaşması im zalanmadan &#246;nce Bakanlar Kurulu Başkanı Rauf Bey'e, konferansın son bulduğunu ve meselelerin ne şekilde &#231;&#246;z&#252;me bağlandığını bildirmiş. . . Rauf Bey'e olumlu veya olumsuz hi&#231;bir cevap verme miş... İsmet Paşa, bekleyiş i&#231;inde ge&#231;irdiği bu g&#252;nlerde &#231;ok &#252;z&#252;lm&#252;ş. H&#252;k&#251;metin hi&#231;bir cevap vermeyişini, Ankara'da bir kararsızlığın h&#252;k&#252;m s&#252;rmekte olduğuna bağ lamış. . . Rauf Bey'e yazdıktan &#252;&#231; g&#252;n sonra 18 Temmuz 1923 tari hinde durumu bana da bildirdi. Telgrafında, H&#252;k&#251;met'i kararsızlığa d&#252; ş&#252;rebileceğini tahmin ettiği noktaları birer birer sayıp a&#231;ıkladıktan son ra, d&#252;ş&#252;ncelerine şu s&#246;zlerle son veriyordu :
Eğer h&#252;k&#251;zrıet kabul ettiğimiz noktalardan geri d&#246;nmemiz hıısıısunda kesin likle ısrar ediyorsa, bunu bizim yapmaklığımıza imk&#226;n yoktur. Benim d&#252;ş&#252;ne d&#252;ş&#252;ne bulduğum yol, İstanbııl'daki İstil&#226; Devletleri komiserlerine, imza yetkisinin bizden alındığını bildirmelctir. Ger&#231;i, bu durum, bizim i&#231;in yer y&#252;z&#252;nde g&#246;r&#252;lme miş bir skandal olur. Fakat vatanın y&#252;ksek &#231;ıkarları, şahs&#238; d&#252;ş&#252;ncelerin &#252;st&#252;nde olduğundan, Mill&#238; H&#252;k&#251;met istediği gibi hareket eder. H&#252;k&#251;metten teşekk&#252;r bek lemiyoruz. Yaptıklarımızın muhasebesi milletin ve tarihin yargısına bırakılmış tır.

Efendiler, İsmet Paşa'nın y&#252;r&#252;tt&#252;ğ&#252; ve sonu&#231;landırdığı işin ne kadar &#246;nemli olduğunu a&#231;ıklamaya gerek yoktur. Bu işin sonu&#231;landırıl dığı, son g&#252;n&#252;n, imza g&#252;n&#252;n&#252;n geldiğini bildiren telgrafa sevin&#231;le ve can atarak cevap verileceğini kabul etmek tabi&#238;dir. Ankara i1e Lozan ara sında, bir veya iki g&#252;nde haberleşmek m&#252;mk&#252;nd&#252;. '&#220;&#231; g&#252;n ge&#231;tiği halde, hi&#231;bir cevap verilmemiş olması, en basit bir anlayışla, H&#252;k&#251;met Başka nı'nın işi &#246;nemsemediğini ve aldırmazlıkla karşıladığını g&#246;sterir. Yapılan işin h&#252;k&#251;met&#231;e noksan g&#246;r&#252;lerek, kabul edilmemesi yoluna gidildiği ve bundan dolayı da cevap verilmemekte olduğu zannına da d&#252;ş&#252;lebilir. Bu durum karşısında, işi bitirmek i&#231;in b&#252;y&#252;k ve tarih&#238; svrumluluk y&#252;klene rek imza kullanacak olan zatın ne kadar g&#252;&#231; bir durumda kalacağı d&#252;ş&#252; n&#252;l&#252;rse, İsmet Paşa'nın &#252;z&#252;nt&#252; ve ıztırap &#231;ekmesini haklı g&#246;rmek gerekir.

İSMET PAŞA'YA BARIŞ ANTLAŞMASINI İMZALAMASINI BİLDİRDİM
İsmet Paşa'nın telgrafına hemen şu cevabı verdim :

Ankara, 19.T.1923

İsmet Paşa Hazretleri'ne
18 Temmuz 1923 tarihli telgrafınızı aldım. Hi&#231; kimsede kararsızlık yoktur. Elde ettiğiniz başarıyı en sıcak ve i&#231;ten duygularımızla tebrik etmek i&#231;in, antlaşmanın usul&#252;ne g&#246;re imza edildiğinin bildirilmesini bekliyoruz, kardeşim.

Gazi Mustafa Kemal T&#252;rkiye B&#252;y&#252;k Millet Meclisi Başkanı Başkomutan

İSMET PAŞANIN &#199;EKTİĞİ IZDIRAP
İsmet Paşa, bu telgrafıma cevap verdi. İsmet Paşa'nın ızdırabının derecesini g&#246;steren bu cevabı, aynı zamanda temiz kalpliliğini, i&#231;tenliğini ve &#246;zellikle al&#231;ak g&#246;n&#252;ll&#252;l&#252;ğ&#252;n&#252; de g&#246;steren bir belge olduğu i&#231;in, aynen bilginize sunuyorum :

Lozan, 20.7.1923

Gazi Mustafa Kemal Paşa HazretIeri'ne
Her dar zamanımda Hızır gibi yetişirsin. D&#246;rt beş g&#252;nd&#252;r &#231;ektiğim azabı bir d&#252;ş&#252;n. Bizy&#252;k işler yapmış ve yaptırmış adamsın. Sana bağlılığım bir kat daha artmıştır. G&#246;zlerinden &#246;perim pek sevgili kardeşim, aziz şefim.

İsmet

LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI'NI HAZIRLAYAN VE İMZALAYANLARA TEŞEKK&#220;R VE KENDİLERİNİ KUTLAMA
Efendiler,İsmet Paşa, 24 Temmuz 1923 g&#252;n&#252; antlaşmayı imzaladı. Kendisini tebrik etme zamanı gelmişti. Aynı g&#252;n şu telgrafı &#231;ektim :

Lozan'da Delegeler Hey'eti Başkanı
Dışişleri Bakanı İsmet Paşa Hazretleri'ne
Millet ve h&#252;k&#251;metin z&#226;tı&#226;lilerine vermiş olduğu yeni g&#246;revi başarıyla sona erdirdiniz. Memlekete biribiri ardınca yaptığınız yararlı hizmetlerle dolu &#246;mr&#252;n&#252;z&#252; bu defa da tarih&#238; bir başarıyla ta&#231;landırdınız. Uzun &#231;arpışmalardan sonra vatanımızın barış ve istikl&#226;le kavuştuğu bu g&#252;nde, parlak hizmetiniz dolayısıyla z&#226;tı&#226;linizi, pek sayın arkadaşlarımız Rıza Nur ve Hasan Bey'leri ve &#231;alışmalarınızda size yardım eden b&#252;t&#252;n Delegeler Hey'eti &#252;yelerini ş&#252;kran duygularımla kutlarım.

Gazi Mustafa Kemal T&#252;rkiye B&#252;y&#252;k Millet Meclisi Başkanı Başkomutan

RAUF BEY KUTLAMAK İSTEMİYOR
Efendiler, Bakanlar Kurulu Başkanı Rauf Bey'in İsmet Paşa'ya kutlama telgrafı &#231;ekmediğini anladım. Kendisine bunun gerekli olduğunu hatırlattım. Rauf Bey'e bu konuda diğer bazı arkadaşlar da uyarıda bulunmuşlar.

Daha sonra &#246;ğrendim ki,Rauf Bey, İsmet Paşa'yı kutlamayı ve ona yaptığı bu &#246;nemli ve tarih&#238; g&#246;revden dolayı teşekk&#252;r&#252; gerekli g&#246;rm&#252;yormuş. Yapılan uyarı &#252;zerine K&#226;zım Paşa'ya bir mektup yazarak, ondan kendi adına, İsmet Paşa'ya bir kutlama telgrafı yazmasını rica etmiş. Bunun anlamı nedir?

K&#226;zım Paşa, bu mektubu Bahriye Vekili (213) İhsan Bey'in evinde bulunduğu bir sırada almış. Maliye Bakanı Hasan Fehmi Bey de orada imiş...

RAUF BEY'İN YAZDIĞI VEYA YAZDIRDIĞI TELGRAF
Hep birlikte, Rauf Bey 'in ağzından uygun bir telgraf m&#252;sveddesi yaparak İsmet Paşa 'yı kutlamışlar ve ona teşekk&#252;r etmişler. Bu m&#252;sveddeyi bir zarfa koyup Rauf Bey'e g&#246;ndermişler. Fakat Rauf Bey m&#252;sveddeyi beğenmemiş.İsmet Paşa'ya başka bir telgraf yazmış veya yazdırmış. Rauf Bey, K&#226;zım Paşa 'yı g&#246;rd&#252;ğ&#252; zaman demiş ki : " Sizin yaptığınız m&#252;sveddede sanki her işi yapan İsmet Paşa imiş gibi g&#246;steriliyor. Biz burada bir şey yapmadık mı?"

Efendiler, Rauf Bey'in yazdığı veya yazdırdığı telgraf metni . kendisinin duygu ve d&#252;ş&#252;ncelerini gizlememektedir. Arzu buyurursanız o telgrafı da olduğu gibi bilginize sunayım :

Şifre 27.7.1923

Lozan'da Delegeler Hey'eti
Bakanlığına
İlgi : 20 ve 24 Temmuz, 347 ve 348 sayılı telgraflar :

Birinci D&#252;nya Savaşı'nın sonsuz ıztıraplarından kurtulmak ve milletimizin d&#252;nya barışını kurmakta ne b&#252;y&#252;k bir rol&#252; olduğunu fiilen ispat etmek &#252;zere imzaladığımız Mondros Ateşkes Anlaşmasına rağmen, en fec&#238; ve insafsız saldırılara uğramış; bunun arkasından yaşama hakkımızı ve istikl&#226;limizi ayaklar altına alan S&#233;vres Antlaşması yapılmıştı. Y&#252;zyıllar boyunca h&#252;r ve bağımsız olarak yaşamış olan aziz T&#252;rkıye'nin asil halkı, uğradığı haksız ve feci saldırılar karşısında b&#252;t&#252;n şuuru ve b&#252;t&#252;n varlığıyla yaşama hakkını ve istikl&#226;lini kurtarmak i&#231;in ayaklanarak kurduğu yılmaz ve yenilmez mill&#238; ordusuyla B&#252;y&#252;k &#214;nderimiz ve Başkomutanımızın ve kahraman komutanlarımızın sevk ve idaresiyle zaferden zafere y&#252;r&#252;d&#252;.

T&#252;rkiye B&#252;y&#252;k Millet Meclisi ve H&#252;k&#251;meti'nin milletten aldığı kudret ve kuvvetle ve ordularının pek y&#252;ksek savaş kabiliyetiyle elde ettiği bu başarı ve zaferlerin, Lozan'da aylardan beri s&#252;regelen barış g&#246;r&#252;şmeleri sonunda, milletlerarası bir belge ile belgelenmiş olması, milletimize yeni bir &#231;alışma ve huzur d&#246;nemi hazırlamıştır. Bakanlar Kurulu, azimli ve fedak&#226;r milletimizin yaşama hakkını ve istikl&#226;lini g&#252;ven altına alan bir antlaşmanın yapılmasındaki &#231;alışmalardan dolayı başta z&#226;tıdevletleri olmak &#252;zere, delegelerimiz Rıza Nur ve Hasan Beyefendi ' lere ve m&#252;şavirlerimize tebriklerini sunar, efendim.

H&#252;seyin Rauf Bakanlar Kurulu Başkanı

RAUF BEY, LOZAN ANTLAŞMAS'NI YAPAN İSMET PAŞA'YI KUTLAMA VESİLESİYLE MONDROS ETEŞKES ANLAŞMASI'NI YAPAN KENDİSİNİ SAVUMAYA &#199;ALIŞIYOR YAPAN KENDİSİNİ SAVUNMAYA &#199;ALIŞIYOR
Efendiler,Rauf Bey, Lozan Antlaşması'nı yapan ve ona imzasını koyan İsmet Paşa'yı tebrik vesilesiyle, kandisinin yaptığı ve imzasını koyduğu Mondros Ateşkes Anlaşması'ndan bahsetmeyi ise onu ne kadar &#246;nemli ve y&#252;ksek ama&#231;larla imza ettiğini s&#246;yleyerek kendisini savunmayı gerekli g&#246;r&#252;yor.

Mondros Ateşkes Anlaşması, Osmanlı Devleti'nin m&#252;ttefikleriyle birlikte uğradığı acı yenilginin y&#252;z kızartacak bir sonucudur. O anlaşma h&#252;k&#252;mleridir ki, T&#252;rk topraklarını yabancıların işgaline sundu. O anlaşmada kabul edilen maddelerdir ki, Sevres Antlaşması h&#252;k&#252;mlerinin de kolaylıkla kabul ettirilebileceği d&#252;ş&#252;ncesini yabancılara m&#252;mk&#252;n ve akla yatkınmış gibi g&#246;sterdi.

Rauf Bey, o ateşkes anlaşmasını "milletimizin d&#252;nya barışını sağlamakta ne b&#252;y&#252;k bir &#226;mil olduğunu f&#252;l&#238; olarak ispat etmek amacıyla" imzaladığını, s&#246;yl&#252;yorsa da, bu hayal&#238; c&#252;mle ile kendinden başka kimseyi avutmaz. &#199;&#252;nk&#252; b&#246;yle bir ama&#231; yoktu.

Rauf Bey 'in, telgrafına Mondros Ateşkes Anlaşması ile başladığına bakılırsa, bu anlaşmanın Lozan Konferansı i&#231;in bir başlangı&#231; olduğunu ve Lozan barışının da Rauf Bey 'in yaptığı Mondros Ateşkes Anlaşması'nın sonucu olduğunu s&#246;ylemek eğiliminde bulunduğuna h&#252;kmedilebilir.

RAUF BEY ZAFERLER KAZANMIŞ ORDUNUN BAŞINDA LOZAN'A GİDEN ZATA ZAFERDEN ZAFERE Y&#220;R&#220;YEN ORDUNUN HİKAYESİNİ ANLATIYOR
R a u f B e y, telgrafında Sevres Antlaşması y&#252;z&#252;nden T&#252;rk milletinin uğradığı saldırıları, buna karşı milletin nasıl ayaklandığını,nasıl yılmaz ve yenilmez bir ordu kurduğunu ve kahraman komutanlarımızın sevk ve idaresi ile nasıl zaferden zafere y&#252;r&#252;d&#252;ğ&#252;n&#252; hik&#226;ye ediyor. R a u f B e y, bu hik&#226;yeyi İ s m e t P a ş a ' ya, o zaferler kazanmış ordunun başından Lozan'a gitmiş olan zata anlatıyor. R a u f B e y, bu başarı ve zaferleri h&#252;k&#251;metin kazandığını anlatabilmek i&#231;in de parlak bir c&#252;mle bulmuştur : Lozan barış g&#246;r&#252;şmelerinin aylardan beri devam ettiğine de işaret ederek &#252;st&#252; kapalı bir şekilde işin uzatıldığını belirtmekten kendini alamamıştır. R a u f B e y, "Antlaşmanın yapılmasındaki &#231;alışmalarından dolayı Delegeler Hey'eti'ni tebrik ederken,Mondros Ateşkes Antlaşması'ndan başlayarak, b&#252;t&#252;n inkıl&#226;bımızın bir &#246;zetini yapmak suretiyle, Delegeler Hey'eti'ne yaptıkları antlaşmanın nasıl ve ne olduğunu da anlatmak gayretine d&#252;şm&#252;şt&#252;r. Bir tek teşekk&#252;r kelimesini bile i&#231;ine almayan bu yazıların ne anlama geldiğini kavramak, dikkatli ve incelikleri g&#246;rebilen kimselerce elbette g&#252;&#231; değildir.

RAUF BEY, İSMET PAŞA İLE KARŞI KARŞIYA GELEMEM ONUN KARŞILANMASINDA BULUNAMAM DİYOR
Efendiler, Delegeler Hey'etimiz g&#246;revini tamamladıktan sonra, Ankara'ya d&#246;nmek &#252;zere yolda bulunuyordu. Herkes Delegeler Hey'eti'ni yakından alkışlamak i&#231;in can atıyordu. O g&#252;nlerdeydi. H&#252;k&#251;met Başkanı R a u f B e y, Meclis ikinci Başkanı bulunan A l i F u a t P a ş a ile birlikte, &#199;ankaya'da bana geldiler.

R a u f B e y; ben, dedi İ s m e t P a ş a ile karşı karşıya gelemem. Onun karşılanmasında bulunamam. M&#252;saade ederseniz, o geldiği zaman Ankara'da bulunmak i&#231;in, se&#231;im b&#246;lgemde dolaşmak &#252;zere Sıvas'a doğru bir geziye &#231;ıkayım.

R a u f B e y'e bu şekilde davranmasına bir sebep olmadığını,burada bulunan İ s m e t P a ş a 'yı bir H&#252;k&#251;met Başkanı'na yaraşırcasına karşılamasının ve g&#246;revini başarı ile sona erdirdiği i&#231;in onu s&#246;zle de takdir ve tebrik etmesinin uygun olacağını s&#246;yledim.

R a u f B e y, "kendime h&#226;kim değilim; yapamayacağım" dedi ve geziye &#231;ıkma hususunda ısrar etti. H&#252;k&#251;met Başkanlığı'ndan ayrılması şartıyla &#231;ıkmasını kabul ettim.

RAUF BEY, DEVLET BAŞKANLIĞI MAKAMININ G&#220;&#199;LENDİRİLMESİNİ TEKLİF EDERKEN NE D&#220;Ş&#220;N&#220;YORDU
Ondan sonra, R a u f B e y 'le aramızda şu konuşma ge&#231;ti :

R a u f B e y, "H&#252;k&#251;met Başkanlığı'ndan &#231;ekilirken, sizden &#231;ok rica ederim" dedi "Devlet Başkanlığı makamını g&#252;&#231;lendiriniz."

R a u f B e y'e : "Dediğinizi yapacağıma kesin olarak g&#252;veniniz! " cevabını verdim.

R a u f B e y 'in ne demek istediğini ben pek g&#252;zel anlamıştım.

R a u f B e y, Devlet Başkanlığı makamı olarak, hil&#226;fet makamını d&#252;ş&#252;n&#252;yor, o makama kuvvet ve yetki sağlamamı benden rica ediyordu.

R a u f B e y'in, benim olumlu cevabımla ne demek istediğimi anlayıp anlamadığı belli değildir. Daha ileriki bir tarihte, Cumhuriyet'in il&#226;nından sonra, kendisiyle Ankara'da yaptığım bir g&#246;r&#252;şmede, Cumhuriyet'e ni&#231;in karşı olduğunu sorduğum ve yapılmış olan şeyin, Ankara'dan ayrılırken, benden yapılmasını rica ettiği ve benim s&#246;z verdiğim işten başka bir şey olmadığını s&#246;ylediğim zaman : "Ben, demişti, Devlet Başkanlığı makamını g&#252;&#231;lendiriniz derken, asla Cumhuriyet il&#226;nını d&#252;ş&#252;nm&#252;ş ve kastetmiş değildim."

Oysa, Efendiler, benim verdiğim cevabın anlamı tamamen o idi. Ger&#231;ekten de, mill&#238; h&#252;k&#251;metimizin niteliği Cumhuriyet H&#252;k&#251;meti olduğu halde, bence onu kesin olarak ifade ve il&#226;n etmemek ve Devlet Başkanlığı makamı ile T&#252;rkiye B&#252;y&#252;k Millet Meclisi makamını bir tek makam halinde bulundurmak bir zayıflık teşkil ediyordu. İlk fırsatta Cumhuriyeti resmen il&#226;n etmek ve Devlet Başkanlığı'nı Cumhurbaşkanlığı makamında temsil ederek kuvvetli bir durum yaratmak şarttı. R a u f B e y 'e bunu yapacağıma kesin olarak s&#246;z vermiştim. Eğer ne demek istediğimi kavrayamamışsa, sanırım ki eksiklik bende değildir.

MEMLEKETE VE MİLLETE KİMLER HİZMET EDERSE HAVARİ ONLARDIR
A l i F u a t P a ş a ile de kısa bir görüşme yapıldı. F u a t P a ş a, bana şöyle bir soru sordu : "Senin şimdi "havari"lerin kimlerdir? Bunu anlayabilir miyiz?"

Ben bu sorudan bir şey anlayamadığımı söyledim. Paşa, ne demek istediğini açıkladı. O zaman ben de şunları söyledim :

Benim "havari" lerim yoktur. Memleket ve millete kimler hizmet eder, bu hizmete lâyık ve muktedir olduğunu gösterirse, "havari" onlardır.

RAUF BEY'İN H&#220;K&#220;MET BAŞKANLIĞI'NDAN, ALİ FUAT PAŞA'NIN B&#220;Y&#220;K MİLLET MECLİSİ İKİNCİ BAŞKANLIĞI'NDAN &#199;EKİLMELERİ
R a u f B e y, H&#252;k&#251;met Başkanlığı'ndan &#231;ekildi. İ&#231;işleri Bakanı olan A l i F e t h i B e y, aynı zamanda H&#252;kumet Başkanlığı'na se&#231;ildi ( 13 Ağustos 1923 )

Bir s&#252;re sonra, 24 Ekim 1923 tarihinde, A l i F u a t P a ş a da Meclis İkinci Başkanlığı'ndan &#231;ekilerek, ordu m&#252;fettişliğine, tayinini rica etti. F u a t P a ş a 'ya &#252;nvanı İkinci Başkan olmakla birlikte, mevkinin ve g&#246;revinin pek &#246;nemli olan Meclis Başkanlığı olduğunu s&#246;yleyerek, g&#246;revine devam etmesini tavsiye ettim. F u a t P a ş a, politikadan hoşlanmadığını, hayatının bundan sonrasını askerlik mesleğine vermek istediğini ileri s&#252;rerek, isteğinin yerine getirilmesi ricasında ısrar etti.F u a t P a ş a'nın r&#252;tbesi t&#252;mgeneral idi. Komuta edeceği orduda korgeneral r&#252;tbesinde kolordu komutanları vardı. Ge&#231;miş hizmetlerini g&#246;z &#246;n&#252;nde bulundurarak kendisini korgeneralliğe y&#252;kselttik ve kararg&#226;hı Konya'da bulunan İkinci Ordu M&#252;fettişliği'ne tayin ettik.

K &#226; z ı m K a r a b e k i r P a ş a da, daha &#246;nce aynı d&#252;ş&#252;ncelerle Meclis'ten ayrılmış ve ordu m&#252;fettişi olarak Birinci Ordunun başına ge&#231;miş bulunuyordu.

YENİ T&#220;RKİYE DEVLETİ'NİN BAŞKENTİ:ANKARA
Efendiler, Lozan Antlaşması'nın eklerinden olan d&#252;şman işgali altındaki topraklarımızı boşaltma protokolu uygulandıktan sonra, yabancı işgalinden tamamen kurtulan T&#252;rkiye'nin toprak b&#252;t&#252;nl&#252;ğ&#252; fiil&#238; olarak sağlanmıştı. Artık yeni T&#252;rkiye Devleti'nin başkentini bir kanunla tespit etmek gerekiyordu. B&#252;t&#252;n d&#252;ş&#252;nceler, Yeni T&#252;rkiye'nin başkenti Anadolu'da ve Ankara şehri olarak se&#231;me l&#252;zumunda birleşiyordu.

Bu se&#231;imde, coğraf&#238; durum ve asker&#238; strateji en b&#252;y&#252;k &#246;nemi taşıyordu. Devletin başkentini bir an &#246;nce tespit ederek, i&#231;ten ve dıştan gelen kararsızlıklara bir son vermek şarttı. Ger&#231;ekten de, bilindiği &#252;zere, başkentin İstanbul olarak kalacağı veya Ankara olacağı konusunda &#246;teden beri i&#231;eride ve dışarıda kararsızlıklar g&#246;r&#252;l&#252;yor, basında deme&#231;lere ve tartışmalara rastlanıyordu. Bu arada İstanbul'un yeni milletvekillerinden bazıları, R e f e t P a ş a başta olmak &#252;zere, İstanbul'un h&#252;k&#251;met merkezi olarak kalması gereğini bazı &#246;rneklere dayanarak ispat etmeye &#231;alışıyorlardı. Ankara'nın gerek iklim, gerek ulaştırma ara&#231;ları ve gelişme kabiliyet ve istidadı ve gerekse mevcut tessisler ve kuruluşlar bakımından hi&#231; de uygun ve elverişli olmadığını s&#246;yl&#252;yorlar; İstanbul'un "payitaht" olması l&#226;zımdır ve mutlaka olacaktır, diyorlardı. Bu ifadeye dikkat edilirse, bizim "başkent" deyimiyle kastettiğimiz anlam ile, bu ifadelerdeki "payitaht"deyimini kullananların g&#246;r&#252;şleri arasında bir fark bulmamak m&#252;mk&#252;n değildir. Bundan dolayı, bu konuda zaten kesinleşmiş bulunan kararımızı resmen ve kanun&#238; yoldan il&#226;n ettirerek,"payitaht" s&#246;z&#252;n&#252;n de yeni T&#252;rkiye Devleti'nde kullanılmasına gerek kalmadığını g&#246;stermek l&#226;zım, geldi. Dışişleri bakanı İ s m e t P a ş a,9 Ekim 1923 tarihli tek maddelik bir kanun tasarısını Meclis'e teklif etti. Altında daha on d&#246;rt kadar zatın imzası bulunan bu kanun teklifi,13 Ekim 1923 tarihinde uzun g&#246;r&#252;şme ve tartışmalardan sonra &#231;ok b&#252;y&#252;k bir &#231;oğunlukla kabul edildi. Kabul edilen kanun maddesi şudur : "T&#252;rkiye Devleti'nin başkenti Ankara şehridir."

MECLİS'TE FETHİ BEY'İN BAŞKANLIĞINDAKİ H&#220;K&#220;MET'E VE FETHİ BEY'İN ŞAHSINA KARŞI SATAŞMALAR VE TENKİTLER BAŞLADI
Efendiler, &#231;ok ge&#231;meden, Meclis'te, F e t h i B e y'in başkanlığındaki h&#252;k&#251;mete ve &#246;zellikle F e t h i B e y in şahsına karşı sataşmalar ve tenkitler başladı. Anlaşıldığına g&#246;re, milletvekillerinde bakan olma istek ve hevesi &#231;oğalmıştır. İşbaşında bulunan bakanları beğenmiyorlardı.

Yeni se&#231;imde, partimiz adına milletvekillikleri sağlanmış olan birtakımları da H&#252;k&#251;met aleyhindeki cereyanları k&#246;r&#252;kleyerek kendi maksatlarına g&#246;re yararlanma fırsatları hazırlamaya &#231;alışıyorlardı. Muhalefete ge&#231;ecekleri sezilen milletvekillerinin meclis &#231;oğunluğunu aldatarak H&#252;k&#252;met'e ve Meclis'e karşı h&#226;kim bir duruma ge&#231;mek maksadını g&#252;tt&#252;kleri anlaşılıyordu.

F e t h i B e y, dikkatini ve &#231;alışma g&#252;c&#252;n&#252; H&#252;k&#251;met Başkanlığı g&#246;revinde yoğunlaştırabilmek i&#231;in İ&#231;işleri Bakanlığı'ndan istifa etti. Aynı tarihte, A l i F u a t P a ş a 'nın &#231;ekilmesi ile Meclis İkinci Başkanlığı da boşaldı (24 Ekim 1923).

Bizimle g&#246;r&#252;şte ve yapılan &#231;alışmalarda uzlaşma ve işbirliği aramayı gerekli bulmaksızın bağımsız ve gizli &#231;alışan bir grup belirdi. Bu grup, iyi niyetli ve hakkı tutar gibi g&#246;r&#252;nerek b&#252;t&#252;n parti &#252;yelerini kendi g&#246;r&#252;şlerine &#231;ekmekte başarılı olmaya başladı. &#214;rnek olarak, bir parti toplantısında, İ&#231;işleri Bakanlığı'na Erzincan milletvekili bulunan S a b i t B e y 'in, Meclis İkinci Başkanlığına da İstanbul'da bulunan R a u f B e y' in Meclis'ce se&#231;ilmesini karar altına aldırdı (25 Ekim 1923).

Oysa, ben, S a b i t B e y'in İ&#231;işleri Bakanı olmasını uygun g&#246;rmemiştim. S a b i t B e y 'in bazı illerin valiliklerinde bulunmuş olmasını, yeni T&#252;rkiye'nin yeni şartlara bağlı i&#231; işlerini idare edebileceğine yeterli bir delil sayamıyordum.

R a u f B e y 'in de Meclis İkinci Başkanlığı'na se&#231;ilmesini doğru bulmuyordum. &#199;&#252;nk&#252;, R a u f B e y, daha d&#252;n H&#252;k&#251;met Başkanı idi.O makamı, ne gibi duyguların etkisinde kalarak hareket ettiği i&#231;in terke mecbur edildiği bilinmekteydi. Buna rağmen, onu Meclis'in İkinci Başkanlığı'na getirmekle, b&#252;t&#252;n Meclis'in onunla aynı g&#246;r&#252;şte olduğunu yani b&#252;t&#252;n Meclis'in, Lozan Barış Antlaşması'nı yapan ve H&#252;k&#251;met'te Dışişleri Bakanı olarak bulunan İ s m e t P a ş a 'nın aleyhine olduğunu g&#246;stermek maksadı g&#252;d&#252;l&#252;yordu.

Efendiler, yeni Meclis, ilk d&#246;neminde, gizli bir muhalefet grubunun tuzağına d&#252;şme durumuyla karşı karşıya kaldı. F e t h i B e y ve arkadaşları, H&#252;k&#251;met işlerini s&#252;k&#251;netle y&#252;r&#252;temeyecek bir duruma getirildi. F e t h i B e y bu durumdan bana defalarca şik&#226;yet etti ve kendisi H&#252;k&#251;met'ten &#231;ekilmek istedi. &#214;teki bakanlar da aynı şekilde şik&#226;yetlerde bulunuyorlardı.

K&#246;t&#252;l&#252;k, H&#252;k&#251;met'in Meclis'ce se&#231;ilmesinden ileri geliyordu. Bu ger&#231;eği &#231;oktan g&#246;rm&#252;şt&#252;m.

UYGULANMASI İ&#199;İN SIRASINI BEKLEDİĞİM BİR D&#220;Ş&#220;NCENİN UYGULANMA ZAMANI GELMİŞTİ
Ben, Meclis'te, gizli ve muhalif bir grubun bulunduğunu farkettikten, Meclis &#231;alışmalarında duyguların h&#226;kim duruma ge&#231;tiğini g&#246;rd&#252;kten ve Bakanlar Kurulu'nun &#231;alışma d&#252;zeninin her g&#252;n olur olmaz birtakım sebeplerle alt&#252;st edilmekte olduğuna kanaat getirdikten sonra, uygulanması i&#231;in sırasını beklediğim bir d&#252;ş&#252;ncenin uygulanma anının geldiğine h&#252;kmetmiştim.Bunu itiraf etmeliyim. Buna g&#246;re, şimdi vereceğim bilgileri ve yapacağım a&#231;ıklamaları anlamak daha kolay olacaktır.

Efendiler, Halk Partisi'nin R a u f B e y 'i kendisi toplantıda buIunmadığı halde Meclis İkinci Başkanlığı'na, S a b i t B e y 'i de İ&#231;işleri Bakanlığı'na aday se&#231;tiği tarih 25 Ekim 1923 Perşembe g&#252;n&#252;d&#252;r. Aynı g&#252;n ve ertesi Cuma g&#252;n&#252; H&#252;k&#251;met &#252;yeleri &#199;ankaya'da benim başkanlığımda toplandı.

Gerek H&#252;k&#251;met Başkanı F e t h i B e y'in ve gerek diğer bakanların istifa etmeleri zamanının geldiğini ve bunun gerekli olduğunu bildirdim.Meclis'ce yeni h&#252;k&#251;met se&#231;ildiğinde, şimdiki h&#252;k&#251;mette bulunan &#252;yelerden yeniden se&#231;ilenler olursa, onlar bu se&#231;imden sonra da istifa ederek yeni h&#252;k&#251;mete katılmayacaklardır, esasını da kabul ettik. Yalnız, o zamanlar, bakanlar gibi se&#231;ilen ve kabineye dahil bulunan Genelkurmay Başkanı F e v z i P a ş a, bu kararın dışında bırakıldı. &#199;&#252;nk&#252; ordu y&#246;netim ve komutasının rastgele birisine verilmesi doğru g&#246;r&#252;lmedi.

Efendiler, bu t&#252;rl&#252; hareketin ve alınan kararın nasıl bir maksada dayandığı incelenirse, şu sonuca varılır : İhtiraslı grubu, h&#252;k&#251;met kurmakta tamamen serbest bırakıyoruz. Şimdiki kabinede bulunan bakanlardan hi&#231;biri katılmaksızın, tamamen istedikleri kimselerden oluşan,istedikleri gibi bir kabine kurarak memleket mukadderatına h&#226;kim oImalarında bir sakınca g&#246;rm&#252;yoruz. Fakat ne h&#252;k&#251;met kurmaya ve ne de kursalar bile memleketi y&#246;netme iktidarı g&#246;stereceklerine emin bulunuyoruz.

Meclis'i aldatmaya &#231;alışan ihtiraslı grup, şu veya bu tarzda bir h&#252;k&#251;met kurmayı başarabildiği takdirde, bir m&#252;ddet bu h&#252;k&#251;metin idare şeklini ve idaredeki iktidarını takip etmenin ve hatt&#226; ona yardımcı olmanın doğru olacağını d&#252;ş&#252;nd&#252;k. Fakat bu şekilde kurulacak bir h&#252;k&#251;met, memleket y&#246;netiminde ve yeni gayelerimizi ger&#231;ekleştirmekte beceriksizlik g&#246;sterir ve başka maksatlara y&#246;nelirse, bunu Meclis'te a&#231;ıklayarak, Meclis'i aydınlatma yolunu tercih ettik. H&#252;k&#251;met kurmayı başaramadıkları takdirde, doğacak karışıklığın Meclis'i uyandıracağı tabi&#238; idi. Bunalım ve karışıklığın devamına seyirci kalınamayacağından,işte o zaman, bizzat m&#252;dahale ederek ve tasarladığım şekli a&#231;ık&#231;a ortaya koyarak işi k&#246;k&#252;nden halledebileceğimi d&#252;ş&#252;nm&#252;şt&#252;m.

FETHİ BEY'İN BAŞKANLIĞINDAKİ H&#220;K&#220;MET İSTİFA EDİYOR
H&#252;k&#251;met &#252;yeleri ile &#199;ankaya'da yaptığımız toplantı sonunda, bakanların hep birlikte imzalayarak bana verdikleri istifa yazısı şuydu :

Y&#252;ksek Başkanlığa
T&#252;rkiye Devleti'nin, karşı karşıya bulunduğu &#246;nemli ve g&#252;&#231;, i&#231; ve dış meseleleri kolaylıkla &#231;&#246;zebilmesi i&#231;in mutlaka &#231;ok kuvvetli ve Meclis'in tam desteğini kazanmış bir h&#252;k&#251;mete ihtiyacı olduğu kanaatindeyiz. Bu bakımdan y&#252;ce Meclis'in her bakımdan g&#252;ven ve desteğine dayanan bir h&#252;k&#251;metin kurulmasına yardımcı olmak maksadıyla, istifa ettiğimizi derin saygılarımızla arz ederiz,efendim.

Efendiler, bu istifa yazısı, 27 Ekim 1923 Cumartesi g&#252;n&#252; saat 13.00'de başkanlığımda toplanan Parti Genel Kurulu'na bildirildikten sonra,saat 17.00'ye doğru a&#231;ılan Meclis oturumunda resmen okunmuştur.

H&#220;K&#220;MET LİSTELERİ VE H&#220;K&#220;MET BAŞKANLIĞI'NA SE&#199;İLECEĞİ TAHMİN EDİLEN KİMSELER
H&#252;k&#251;met'in istifası belli olduğu dakikadan itibaren,Meclis &#252;yeleri, Meclis odalarında,evlerinde grup grup toplanarak yeni h&#252;k&#251;met, listeleri d&#252;zenlemeye başladılar. Bu durum Ekimin 28 inci g&#252;n&#252; ge&#231; vakte kadar s&#252;rd&#252;. Hi&#231;bir grup b&#252;t&#252;n Meclis'&#231;e kabul edilebilecek ve millet kamuoyuna iyi karşılanacak isimleri i&#231;ine alan bir alay listesi tespit edemiyordu. &#214;zellikle bakanlıklara aday d&#252;ş&#252;n&#252;l&#252;rken o kadar &#231;ok hevesli ve isteklilerle karşı karşıya kalıyorlardı ki, herhangi birinin diğerlerine tercihi şeklinde tespit edilecek bir listeyi kabul ettirmekteki g&#252;&#231;l&#252;k, liste hazırlığı ile uğraşanları &#252;mitsizlik ve endişeye d&#252;ş&#252;rd&#252;. Ger&#231;i İstanbul'un bazı gazeteleri, bazı kimselerin resimlerini basarak H&#252;k&#251;met Başkanlığı'na se&#231;ileceği umulan "sayın sima"ları hatırlatarak dikkati &#231;ekmekte kusur etmedi. Ger&#231;i gayretli bazı gazeteciler, 28 Ekim g&#252;n&#252; erkenden "İstanbul'un y&#252;z&#252;n&#252; &#246;rten sabah sisinin &#246;rd&#252;ğ&#252; t&#252;l hen&#252;z sıyrılırken,deniz g&#246;ky&#252;z&#252;nden, kıyılardan akseden renklerle boyanmış, hareketsiz duruyorken" Marmara'nın durgun sularını yararak ilerleyen Deniz Yollarının vapuruyla Kalamış iskelesine &#231;ıkıyor... Yolda R a u f B e y 'e rastlıyor... Ondan sonra "b&#252;y&#252;k bir bah&#231;enin i&#231;indeki g&#252;zel Kalamış k&#246;şk&#252;n&#252;n pek m&#252;kemmel d&#246;şenmiş s&#252;sl&#252; salonuna" giriyor ve k&#246;şkte oturanın &#231;eşitli meselelerle ilgili g&#246;r&#252;şlerini ve &#246;zellikle "mill&#238; h&#226;kimiyetimizi her şeye ve her şeye ( ! ) karşı koruyalım..." nasihatını yayınlayarak kamuoyunu aydınlatma hizmetinden geri kalmıyor.Fakat bu uyarma ve yol g&#246;stermeler Ankara'ya tesir edemiyordu.

MİLLİ HAKİMİYETİMİZİ HER ŞEYE VE HER ŞEYE KARŞI KORUYALIM DİYEN ZAT
Efendiler, her şeye ve her şeye karşı mill&#238; h&#226;kimiyetin korunması tavsiyesinde bulunan zat, Halife'nin kendisine olan iltifatını Allahın l&#251;tfu olarak kabul eden zattır.

Bazı gazetelerin, Konya'da ordu m&#252;fettişliğine tayin edilen Fuat Paşa'nın 28 Ekimde İstanbul'a gelişinden, Rauf Bey, Refet Paşa, Adnan Bey ve diğer bir&#231;ok kimse tarafından karşılandığını bildiren telgraflarını ve Rauf Bey'le K&#226;zım Karabekir Paşa'nın resimlerini basarak Mondros Ateşkes Anlaşmasını ve Kars'ın kurtarılışını hatırlatmak i&#231;in yazdıkları yazıları bile yeterince dikkati &#231;ekmeye yaramadı.

PARTİ Y&#214;NETİM KURULU KESİN BİR H&#220;K&#220;MET LİSTESİ HAZIRLAYAMADI
28 Ekim g&#252;n&#252; ge&#231; saatlerde, toplantı halinde bulunan Parti Y&#246;netim Kurulu tarafından davet edildim. Parti Y&#246;netim Kurulu Başkanı Fethi Bey'di. Fethi Bey, parti adına Y&#246;netim Kurulu'nca bir aday listesi hazırlandığını ve bu konuda Parti Genel Başkanı olarak benim de g&#246;r&#252;ş&#252;m&#252;n alınması uygun g&#246;r&#252;ld&#252;ğ&#252; i&#231;in toplantılarına davet ettiklerini bildirdi. Hazırlanan listeye g&#246;z gezdirdim. Bence uygun olduğunu, ancak, bu listede adları bulunan kimselerin de g&#246;r&#252;şlerinin alınması, kabul edip etmeyeceklerinin sorulması gerektiğini s&#246;yledim. Bu teklifim uygun g&#246;r&#252;ld&#252;. S&#246;z gelişi, Dışişleri Bakanlığı i&#231;in s&#246;z konusu edilen Yusuf Kemal Bey'i davet ettik. Yusuf Kemal Bey, bu listeye giremeyeceğini bildirdi. Bundan ve buna benzer bazı durumlardan anladım ki, Parti Y&#246;netim Kurızlu da kabul edilebilir kesin bir aday listesi hazırlayamamaktadır. Y&#246;netim Kurulu &#252;yelerine, gereken kimselerle daha sıkı temas kurarak kesin bir liste tespit etmelerini tavsiye ettikten sonra yanlarından ayrıldım. Gece olmuştu &#199;ankaya'ya gitmek &#252;zere Meclis binasından ayrılırken, koridorlarda beni beklemekte olan Kem&#226;lettin Sami ve H&#226;lit Paşa'lara rastladım. Ali Fuat Paşa Ankara'dan hareket ederken bunların Ankara'ya geldiklerini o g&#252;nk&#252; gazetede "Bir uğurlama ve bir karşılama" başlığı altında okumuştum. Daha kendileriyle g&#246;r&#252;şmemiştim. Benimle konuşmak &#252;zere ge&#231; vakte kadar orada beklediklerini anlayınca, akşam yemeğine gelmelerini, Mill&#238; Savunma Bakanı K&#226;zım Paşa vasıtasıyla kendilerine bildirdim. İsmet Paşa ile K&#226;zım Paşa'ya ve Fethi Bey'e de &#199;ankaya'ya benimle birlikte gelmelerini s&#246;yledim. &#199;ankaya'ya gittiğim zaman, orada, beni g&#246;rmek &#252;zere gelmiş bulunan Rize Milletvekili Fuat, Afyonkarahisar Milletvekili Ruşen Eşref Bey'lerle karşılaştım. Onları da yemeğe alıkoydum.

CUMHURİYET'İN İLANI KARARINI NEREDE VE KİMLERE SÖYLEDİM
Yemek sırasında : "Yarın Cumhuriyet ilân edeceğiz" dedim. Orada bulunan arkadaşlar, derhal düşünceme katıldılar. Yemegi bıraktık. O dakikadan itibaren, nasıl hareket edileceği konusunda kısa bir program yaparak arkadaşlar ı görevlendirdim.
Yaptığım programın ve verdiğim talimatın uygulanışını göreceksiniz!

Efendiler, görüyorsunuz ki, Cumhuriyet ilânına karar vermek için Ankara'da bulunan bütün arkadaşlarımı davet ederek onlarla görüşüp tartışmaya asla lüzum ve ihtiyaç görmedim. Çünkü, onların da aslında ve tabiî olarak benim gibi düşündüklerinden şüphe etmiyordum. Halbuki, o sırada Ankara'da bulunmayan bazı kişiler, yetkileri olmadığı halde, kendilerine haber verilmeden, düşünce ve rızaları alınmadan Cumhuriyetin ilân edilmiş olmasını bize gücenme ve bizden ayrılma sebebi saydılar.